موضوع

تشریح موضوع

آیا او فقیه و مجتهد است؟

برای پاسخ به دو منبع می توان مراجعه کرد:‌
۱. استفاده از نظرات افراد خبره 
۲. بررسی مستقیم نظرات فقهی ایشان

استفاده از نظرات افراد خبره:
یکی از شخصیت ها ی برجسته در این زمینه که به آرا او می توان استناد کرد، آیت الله شبیری زنجانی است که از روزهای نخست طلبگی با امام صدر در مباحثات و درس ها همراه بوده است. او می گوید: « آقا موسی، سریع الانتقال بود. در استقامت نظر فوق العاده بود و بیان او روشن بود و سریع به یک مطلب منتقل می شد. جنبه فقاهت آقا موسی خیلی خوب بود. او مایه آبروی حوزه قم در میان نجفی ها شد.» 
بنابراین او در آن مقطع نسبت به نزدیکان خودش سرآمد است. 

بررسی مستقیم نظرات فقهی ایشان:

در قسمت تالیف رساله های فقهی استدلالی به زبان عربی است، مانند : رساله سرقفلی، رساله برند و آثار حقوقی آن، رساله حق اختراع و ابتکارو رساله انواع شرکت های تجاری جدید. اینها عناوین نو و جدیدی است که تالیف شده اما تالیفاتی هم در قلمرو سنتی فقه هم دارد مانند کتاب مضاربه.

در کنار اینها تقریریات ایشان است که به سبک متعارف به معنای بازنویسی مطالب استاد نیست بلکه هم مطالب استاد هست هم نقدها و بحث و بررسی هایی که امام صدر نسبت به مطالب استاد دارد و این تقریر فقط از کسی ساخته است که از توانایی بالا برخوردار باشد چون نوشتن درس استاد هنر نیست اما در او در همان سن ۲۸، ۲۷ سالگی صاحب نظر است.

برخی روشنفکرها ظاهرا علاقه ندارند بشنوند یا اطلاع پیدا کنند که ایشان فقیه است. اما روشنفکری در حوزه اسلامی بدون اطلاع شخص از فقه اسلامی در رتبه بالا، عملا امکان پذیر نیست. اگر کسی می خواهد در بحث حقوق ملت و دولت و حقوق زنان وارد شود و بعد به دین نسبت بدهد، باید مقدمات لازم را برای استنباط طی کرده باشد مخصوصا کسی که می خواهد رای جدید بدهد، اگر او مجتهد و فقیه نباشد نظر او اعتبار ذاتی ندارد.

برای آنها که با فقه آشنا نیستند می گویم که امام موسی صدر کاملا بر اساس نظام فقهی نظر می دهد. وقتی نظام حلال و جرام را مطرح می کند تاکیدش بر این است که باید در این نظام تنفس کنیم و این غیر از نظام فایده و ضرر است که محورش انسان است. چیزی که امام صدر می گوید این است که باید ببینیم خدا چه می خواهد و محور تشریع الهی است اما در آن تشریع، مصلحت انسان هم تامین می شود.

او چه نظرات فقهی دارد؟

برخی از نظرات و آرا: یک مسئله مورد توجه این روزها در جامعه ما حجاب است. ایشان درباره حجاب  می گوید: «در حجاب شرعی چنان که قرآن بر آن تصریح کرده سخت گیری و زیاده روی رخ نداده و از زن نمی خواهد که چشمانش را ببندد، قرآن از زنان می خواهد که موازع زینت خود، یعنی مو و گردن و سینه را آشکار نکنند.»

یا در مورد زندان نظری دارد که می گوید: «اسلام مجازات زندان را به هیچ وجه به رسمیت نمی شناسد.»

این دیدگاه ها مربوط به این سال ها و فضای داخل کشور نیست، ۵۰ سال قبل ارائه شده است و یک فقیه و مجتهد به این صراحت و شفافیت نظر می دهد.

ابداعات و ابتکارات: ما قائده ای داریم به نام درع که امام تفسیری متفاوت از این دارد. او می گوید باید به ریشه و زمینه های جرایم توجه کرد. تحلیل هایی در احکام دارد که به طور مثال درباره خمس و زکات نظر جدید نمی دهد اما ماهیت آنها را تحلیل می کند. ایشان ماهیت خمس و زکات را مالیات نمی داند. 

استدلالات و اجتهادات تازه: بحث تعدد زوجات  در نظرات ایشان قابل توجه است. خیلی از فقها که ازدواج را مستحب می دانند تعدد آن را هم مستحب می دانند. ولی ایشان معتقد است که اصلا تعدد زوجات نه تنها مستحب نیست بلکه مشروع هم نیست. می گوید با دقت در آیه شریفه درمی یابیم که دو شرط متفاوت برای این امر قرار داده شده، یک شرط در صدر و یک شرط در ذیل دارد. یعنی جواز تعدد همسر مطلق نیست بلکه مربوط به شرایط خاص اجتماعی است که ایتام در جامعه زیاد شده باشند که اسلام برای حفظ حقوق آنها چندهمسری را اجازه داده است. در سنت نیز روایتی که بیانگر اطلاق بر جواز چندهمسری باشد وجود ندارد. آنچه هست، سیره است و دلیل قطعی نیست که بر آن تمسک کنیم.

درباره بیمه هم بحث مفصلی دارد. عبارتی که دارد این است: بیمه در ابتدا برای فقیه مانند قماربازی جلوه می کند در حالی که اگر فقیه آن را بررسی کند می فهمد که این یکی از افتخارات تمدن جدید است.

بحث دیگر ترور هست. که نظر ایشان یکی از بهترین تحلیل ها بین متفکرین اسلامی است. می گوید: «هدف هر چند بزرگ باشد نمی تواند توجیه گر ترور باشد. ترور بازتاب های خطرناکی در جامعه دارد که ابعاد آن پیش بینی شدنی نیست». و بعد تجربه های تاریخ اسلام را مطرح می کند که ترورهای خلفای اسلامی موجب شد حاکمان برای حفظ امنیت خودشان از مردم فاصله بگیرند و همین فاصله موجب فساد شد. می گوید: «در این فاصله گرفتن از جامعه خطرهای بنیادین نهفته است. زیرا حاکمان به طور مستقیم از حال مردم باخبر نمی شوند و در معرض تملق و چاپلوسی قرار می گیرند، برادران ترور ناهنجاری اجتماعی خطرناکی است زیرا مردم را از تعامل با رهبرانشان بازمی دارد.»

آیا اجرای شریعت از نظر او امکان دارد؟

ایشان معتقد است باید به سمت اجرای شریعت برویم و تعبیری دارد که بازگشت به اسلام در بازگشت به شریعت است. الان وضع عوض شده و شرایط فکری و اجتماعی ای پیش آمده که اگر مقداری از اخلاقیات دین را بگیریم و ترویج کنیم کافی است.

ایشان مکرر این بحث را دارد که شریعت اسلامی قابلیت اجرا دارد. اما اینکه درست فهمیده شود از مبادی بحث است.