در تبلیغات فیلم عنوان شده بود که «آقا مرتضی» قرار است روایتی متفاوت و بدون سانسور از شهید اهل قلم باشد اما در بدبینانه‌ترین حالت هم هیچکس تصورش را نمی‌کرد محصول سازمان اوج درباره شهید آوینی آنقدر حاشیه‌ساز شود که کانون مناقشات و تأویل‌های پر تنش باشد. مطرح شدن نام غزاله علیزاده نویسنده شناخته شده و رابطه عاطفی او با مرتضی آوینی از قول هم‌دانشگاهی‌های شهید آوینی آغاز دومینوی حاشیه‌ها علیه این مستند در فضای مجازی بود. آوینی شخصیتی «زن گریز» توصیف شد و غزاله علیزاده یک خان از هفت خانی که نتوانست او را زمینگیر کند.
وقتی آتش زبانه کشید
اعتراض‌ها علیه «آقا مرتضی» با یادداشت‌های گلایه‌آمیز حسین معززی‌نیا رسمی‌تر شد. این منتقد، نویسنده و پژوهشگر سینما در یادداشت بلند اعتراضی خود «آقا مرتضی» را به سرقت از مجموعه «روایت راوی» متهم کرد و در ادامه از استفاده بدون اجازه از راش‌های کنار گذاشته فیلم «مرتضی و ما» به کارگردانی کیومرث پوراحمد نوشت. مصاحبه‌هایی که طبق نوشته معززی‌نیا مورد رضایت پوراحمد و فرد مصاحبه‌شونده نبوده و کنارگذاشته شد، اما در این مستند به نمایش در آمده است.
محمدعلی شعبانی کارگردان «انحصار ورثه» دیگر مستندسازی بود که این مستند را به دست‌درازی به آرشیو مؤسسات متولی تولید این مستندها متهم کرد.
یادداشت مریم امینی، همسر شهیدآوینی سویه دیگری به این اعتراض‌ها داد. پرداختن به خصوصی‌ترین روابط آوینی اتهام تازه «آقا مرتضی» بود: «به نمایندگی از کل خانواده نارضایتی‌ام را اعلام می‌کنم و خواستار توقف پخش برنامه می‌شوم. می‌نویسم شهید آوینی تا زمانی که در قید حیات بود، علاقه‌ای به روایت زندگی خصوصی‌اش نداشت. و حالا که نیست، تشخیص اینکه کدام بخش از زندگی ایشان را می‌شود روایت کرد و چگونه، به عهده خانواده‌اش است. به چه حقی می‌شود در زندگی خصوصی یک شخصیت مشهور تجسس کرد و بعد، بر اساس اطلاعاتی مطلقاً جعلی این زندگی را به تصویر کشید؟ در کجای دنیا، زندگی خصوصی یک شخصیت مشهور را می‌شود بدون اطلاع و نظارت خانواده‌اش ساخت؟»
گلایه‌ها و نامه‌های اعتراضی خانواده شهید آوینی برای جلوگیری از پخش این مستند اما بی‌نتیجه ماند. اتهامات مطرح شده روز پایانی هفته با واکنش مهدی مطهر، تهیه‌کننده «آقا مرتضی» همراه بود. او در گفت‌وگویی عنوان کرد که برش‌های مستندهای شهید آوینی متعلق به مؤسسه روایت فتح بوده، استفاده از این آرشیو نیازی به اجازه از کارگردان ندارد و در تیتراژ هم از فیلمسازان و آثاری که از آنها استفاده کرده، تشکر شده است.
او درباره استفاده از عبارت «زن‌گریز» برای توصیف روحیات سیدمرتضی آوینی از سوی یکی از افراد حاضر در مستند «آقامرتضی» هم گفت: «در آن بخش منظور از «زن» یک زنی است که مانع رشد یک انسان می‌شود. اگر نتوانسته‌ایم این مفهوم را در روایت بپرورانیم و معنای عام از این عبارت فهمیده می‌شود، حتماً به ضعف پرداخت ما در مستند برمی‌گردد.» تهیه‌کننده این مستند همچنین از تلاش‌هایی برای همراهی خانم امینی در ایام ساخت مستند گفت و عنوان کرد که او تمایلی به این همکاری نداشته است. تا زمان تنظیم این گزارش، پایان این مجادله‌های رسانه‌ای، انتشار یادداشتی تازه از معززی‌نیا در پاسخ به جوابیه سازندگان مستند است. او از به رسمیت شناختن «مالکیت معنوی» در قانون کشور نوشت و با تأکید بر این که مؤسسه روایت فتح نمی‌تواند چنین اجازه‌ای صادر کند که دیگران از راش‌های او یک برنامه تازه بسازند، در عین حال از سازندگان مستند درخواست کرد اگر طبق ادعایشان سندی مکتوب برای کسب اجازه از این مؤسسه دارند، آن را منتشر کنند.
به سختی تحمل کردم
کیومرث پوراحمد کارگردان مستند «مرتضی و ما» در گفت‌وگو با «ایران» درباره غائله ایجاد شده در پخش این مستند اظهار می‌کند: «همسر مرتضی آوینی تلفن کرد و خیلی ناراحت بود و می‌خواست بداند من چه واکنشی نشان می‌دهم. من پرسیدم درباره چی؟ گفت مستند مرتضی که از تلویزیون پخش می‌شود. گفتم مریم خانم من سال‌هاست تلویزیون نگاه نمی‌کنم و در فضای مجازی هم مطلقاً نیستم و دوست هم ندارم که باشم. از همه جا بی‌خبرم. ایشان گفت درباره مرتضی مستندی ساخته‌اند و تصویر بسیار بدی از او نشان داده‌اند. من همان شب فیلم را دیدم. گویا در دو قسمت قبلی درباره بخشی از زندگی خیلی خصوصی مرتضی حرف زده‌اند. آن قسمت که من دیدم درباره برخی اعتقادات مرتضی آوینی بود و ربطی به زندگی خصوصی‌اش نداشت. بعد از دیدن فیلم به خانم آوینی تلفن کردم و گفتم مریم خانم باور کنید این فیلم‌ها دیگر خریدار ندارد و هیچکس نمی‌نشیند این فیلم‌ها را ببیند. من هم اگر به خاطر شما نبود نمی‌دیدم. همین یک قسمت را به سختی تحمل کردم. خیال می‌کنید در جمعیت هشتاد میلیونی ایران چند نفر این فیلم را ببینند. اصلاً ساخت این جور فیلم‌ها آب در هاون کوفتن است. این فیلم‌ها را فقط آدم‌هایی که توی آن حرف زده‌اند می‌بینند و امثال شما که به موضوع حساسیت دارید. حتی خود من که شما گفتید از فیلم «مرتضی و ما» هم استفاده کرده‌اند به سختی تحمل کردم و دیدم.»
او در ادامه می‌افزاید: «درباره اینکه آیا اجازه گرفته‌اند و از فیلم من استفاده کرده‌اند پرسیدید. حالا می‌گویم این حضرات کل سینما و خیلی بیشتر از سینما را مصادره کرده‌اند، اصلاً انقدر اخلاق حالی‌شان هست که بیایند اجازه بگیرند؟ اینها همه چیز را ملک طلق خودشان می‌دانند. همه چیز را. آن وقت ۱۰ تا پلان فیلم من را بیایند اجازه بگیرند!؟ شوخی می‌کنید!؟ به‌هرحال از نظر من اهمیتی ندارد که از فیلم من هم استفاده کرده‌اند اما در مورد قسمت‌های قبلی که من ندیده‌ام و نمی‌توانم قضاوت کنم بر اساس حرف‌های همسر مرتضی می‌گویم، خب بله وقتی درباره موضوعی با این حساسیت می‌خواهند حرف بزنند باید نظر خانواده ایشان را بپرسند، البته این هم دنباله همان مطلب است که خودشان را صاحب مرتضی آوینی هم می‌دانند و خودشان را مختار می‌دانند هرچه بخواهند بگویند و بسازند.»
پوراحمد درباره اتهام پرداختن به خصوصی‌ترین و شخصی‌ترین روابط آوینی در عین حال می‌گوید: «البته من یک نظر شخصی دارم درباره زندگی خصوصی. من در این مورد، مثل غربی‌ها فکر می‌کنم کما اینکه در کتاب ۷۰۰ صفحه‌ای «کودکی نیمه تمام» و در فیلم سینمایی «شب یلدا» هیچ چیز نمانده که از خصوصی‌ترین بخش‌های زندگی خودم و خانواده‌ام نگفته باشم. ولی خب این من هستم، همه این‌طور نیستند. در ایران سنت‌ها و تابوهایی وجود دارد که قطعاً ما موظفیم به آنها احترام بگذاریم که گویا حضرات متأسفانه به این حریم تجاوز کرده‌اند. اما بازهم برای آرامش خانم مریم امینی، همسر گرانقدر مرتضی می‌گویم که باور کنید در میان ۸۰ میلیون جمعیت ایران هیچکس حاضر نیست، هزاران هزار ساعت فیلم و شو و نمایش و سریال‌های دوبله شده یا با زیرنویس را بگذارد و بنشیند درباره مرتضی آوینی یک مستندی را که ساخت بسیار پیش پا افتاده‌ای دارد ، ببیند.»
اخلاق‌مداری سرلوحه مستندسازی
مرتضی شعبانی مستندساز و تهیه کننده سینمای مستند که در سال ۱۳۶۵ به‌عنوان دستیار فیلمبردار و بعدها به‌عنوان فیلمبردار سیدمرتضی آوینی او را همراهی کرده و از دوستان نزدیک این شهید به شمار می‌آید اما رعایت مالکیت معنوی و حقوق مؤلف را از اصول اولیه و اخلاقی مستندسازی عنوان کرده و به «ایران» می‌گوید: «مالکیت معنوی افراد در همه جای جهان حقوقی شناخته شده است و فیلمساز ملزم است در همه مراحل اعم از تحقیق، نگارش فیلمنامه و ساخت آن را رعایت کند. زمانی در لبنان با برخی چهره‌های فرهنگی برای ساخت مستندی گفت‌وگو کردم و فیلم خوبی از آب درآمد، زمان پخش در شبکه المیادین از من درخواست شد که به‌عنوان تهیه کننده رضایت کتبی تمام چهره‌های حاضر در مستند را جلب کنم و به‌عنوان سند بیاورم. سازندگان مستند «آقا مرتضی» هم موظف بودند قبل از هر اقدامی رضایت خانواده شهید را جلب کنند.»
او معتقد است علاوه بر اجازه قانونی و کسب رضایت خانواده، رعایت حق معنوی افراد بخصوص شهیدان به‌عنوان میراث ملی از نکات مهم در رعایت اصول اخلاقی و انسانی است. شعبانی همچنین می‌گوید: «رعایت موازین قانونی و در نظر گرفتن حق مالکیت افراد یک طرف ماجرا است اما ورود به حریم خصوصی که نه خود و نه خانواده ایشان هرگز درباره آن سخنی به میان نیاورده‌اند؛ غیر اخلاقی است.» تهیه کننده مستند تحسین شده «زنانی با گوشواره‌های باروتی» در ادامه می‌افزاید: «شهید آوینی در وصیتنامه خود به شکل مبسوط به زندگی خصوصی خود پرداخته و از بخش‌هایی از زندگی‌اش به شکل گذرا عبور کرده است و تمایل به طرح آنها نداشته است. حال طرح موضوعاتی از این دست و عیان کردن شخصی‌ترین لحظات زندگی افراد با هر عنوانی اشتباه و راه به خطا رفتن است. یک مستندساز بخصوص جوانان در درجه نخست باید اخلاق را سرلوحه فعالیت‌هایشان قرار دهند.»
شعبانی اشاره می‌کند که اتفاقاتی از این دست تنها مختص شهید آوینی نبوده است: «به خاطر دارم که چنین موضوعی درباره نگارش و ساخت مستندهایی درباره شهید مطهری نیز رخ داد. این در حالی است که در هر شرایطی ملزم به احترام گذاشتن به حریم شخصی افراد هستیم. سال‌ها پیش پسرم مستندی با عنوان «انحصار ورثه» با موضوع شهید آوینی ساخت وقتی درباره دلایل پرداخت به موضوعاتی در فیلم از او پرسیدم گفت که از خانواده آوینی اجازه کامل گرفته و آنچه دیده شد مورد تأیید تام و کامل خانواده شهید بوده است.»
۲۵۵۷
