به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین هفته گذشته بیژن زنگنه وزیر نفت با اشاره به شرایط فروش نفت در زمان جنگ اذعان کرد: در زمان جنگ نفت را تحت هر شرایطی می‌فروختیم و تنها مشکل ما بمباران بود که به سرعت بخش‌های آسیب دیده‌ترمیم می‌شد، پول نفت را به راحتی دریافت می‌کردیم و به راحتی آن را مصرف می‌کردیم.
زنگنه ادامه داد: در حال حاضر دغدغه این است که نفت را چگونه بفروشیم، درصورت فروش پول آن را چگونه دریافت کنیم و در صورت دریافت پول چگونه و از چه راهی موارد مورد نیاز کشور را تهیه کنیم.
کم نیست شمار کارشناسانی که شرایط امروز را دشوار تر از دوران دفاع مقدس می‌دانند و معتقدند فشارهای ناشی از جنگ اقتصادی ، تصمیم گیری متناسب با این وضعیت را می طلبد. آنچه ظریف وزیر امور خارجه ایران برای تشریح آن از عبارت تروریسم اقتصادی استفاده می کند، در حقیقت تلاشی است که آمریکا برای به حاشیه راندن ایران در دستور کار قرار داده است. ایران زا اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۷ تحت شدیدترین تحریم ها در کنار تحریم فروش نفت قرار دارد اما بنا بر اذعان ناظران غربی، آمریکا در این عرصه توفیق چندانی نداشته است.
دغدغه اداره اقتصادر در شرایط ویژه دغدغه‌ای جدی است. در شرایط کنونی پشتوانه‌ای عظیم به نام «اقتصاد دوران دفاع مقدس» دارد. آنچه در این گزارش به آن پرداختیم یادآوری گوشه‌ای از شباهت‌های اقتصاد کنونی کشور به اقتصاد دوران ۸ ساله جنگ ایران و عراق است.
«جنگ تحمیلی در شرایطی آغاز شد که اقتصاد ایران که تا پیش از انقلاب به شدت متکی بر درآمدهای نفتی بود،در آستانه اجرای برنامه‌ها و اقداماتی در جهت خودکفایی و نیز کاهش وابستگی به نفت برای ایجاد تحول در اقتصاد کشور قرار داشت، جنگ موجب شد بخشی از بودجه کشور به امور دفاعی تخصیص یافته و بخش زیادی از سرمایه‌های انسانی و سایر منابع در امور جنگ اختصاص یابد و نیز اشغال بخشی از اراضی حاصلخیز و نیز واحدهای اقتصادی کشور، نابسامانی‌های ناشی از مهاجرت‌ها و به طور کلی مشکلات یک اقتصاد درگیر جنگ را به دنبال داشت که این همه موجب شد تا اصلاح ساختار اقتصاد و بهبود مدیریت اقتصاد کشور با مشکلات بسیار روبه رو شود و کماکان درآمدهای نفتی که در آغاز انقلاب به خاطر کاهش قابل توجه و برنامه ریزی شده صدور نفت کاهش یافته بود، مجدداً نقش مؤثر و عمده‌ای را در اقتصاد ایران ایفا کند. بررسی و مطالعه اوضاع اقتصادی کشور در ادوار مختلف نشان می‌دهد اقتصاد ایران شدیداً تحت تأثیر تکانه‌های نفتی قرار گرفته است.»
این بخشی از کتاب “اقتصاد ایران در دوران جنگ تحمیلی” نوشته فرهاد دژپسند و حمیدرضا رئوفی است. در این کتاب پس از فصل دوم با عنوان “اوضاع اقتصادی ایران قبل از شروع جنگ”، اوضاع اقتصادی ایران تا پیش از سال ۱۳۵۹، سرنگونی رژیم پهلوی و سال‌های آغازین شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی را بررسی شده است.
رکود شدید اقتصادی، وضعیت نگران کننده شاخص‌های اقتصادی، کاهش شدید قیمت نفت و درآمدهای نفتی، فشارهای بین المللی، افزایش نبردهای زمینی و همچنین شدت حملات عراق به مراکز اقتصادی و غیرنظامی، گسترش و شدت جنگ نفتکش ها، حضور ناوگان جنگی قدرت‌های شرق و غرب و درگیری مستقیم با آمریکا از خصوصیات این دوره بوده است. در این میان فشارهای بین الملل نقش عمده‌ای داشت زیرا هم منجر شد که ایران به بازارهای معمول و ارزان اسلحه دسترسی نداشته باشد در نتیجه برای تهیه تسلیحات جنگی و ادوات نظامی و حتی لوازم یدکی آنها با مشکلات بسیار و متحمل شدن هزینه‌های بیشتر مواجه شد و هم دخالت قدرت‌های خارجی و کشورهای منطقه مانع از پیروزی سریع و قاطع ایران بر عراق شد. به هر حال بررسی شاخص‌های اقتصادی در این دوره حاکی از رکود شدید اقتصادی است که از سال ۱۳۶۵ شروع و در سال ۱۳۶۷ به عمق خود رسید که مهم‌ترین دلیل آن کاهش بسیار شدید قیمت نفت در بازارهای جهانی از ماه‌های آخرین سال ۱۳۶۴ بود.
این کتاب تنها یک مورد از صدها موردی است که طی سال‌های بعد به بررسی اقتصاد کشور طی دوران دفاع مقدس پرداخته است.
آنچه کاملاً واضح است این است که کمتر توجهی به تجارب و داشته‌های اقتصادی ایران طی ۸ سال دفاع مقدس می‌شود. در حال حاضر تحریم‌های نفتی ایران درآمدهای نفتی را به پایین‌ترین سطح خود را رسانده است. این اتفاق مشابه سال ۵۹ و کاهش تولید و صادرات نفت و در نتیجه کاهش درآمدهای ارزی دولت است.
اوضاع اقتصادی ایران به دلیل درآمدهای حاصل از نفت، استفاده از ظرفیت‌های داخلی کشور و همچنین ثبات سیاسی و اقتصادی همراه با استقرار مدیریت باثبات اقتصادی در کشور، و انسجام بیشتر و خودباوری نیروهای مسلح، رو به بهبود گذاشت
طبق گزارش مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس طی سال‌های جنگ تحمیلی عراق و ایران، علاوه بر مشکلات مربوط به میزان تولید، به دلیل کاهش مصرف به دنبال اجرای برنامه‌های «آژانس بین‌المللی انرژی»، قیمت نفت در سال ۱۳۵۹ کاهش یافت.
خودداری خریداران از خرید نفت ایران، که از بی‌اعتمادی آنها به توان ایران برای عمل به تعهداتش (به دلیل در معرض خطر بودن تأسیسات نفتی‌اش) ناشی می‌شد، مشکل مضاعفی بود که تا زمان انجام نبردهای موفق سال ۱۳۶۱ و خارج شدن تأسیسات نفتی کشور از تیررس مستقیم دشمن همچنان ادامه داشت.
البته به اعتقاد بعضی از مقامات ایرانی، عدم خرید نفت ایران، دلایل سیاسی نیز داشت. مهندس غرضی، وزیر اسبق نفت، بعدها دراین‌باره، پس از اشاره به فروش روزانه حدود پنج میلیون بشکه نفت در قبل از انقلاب، به محدودیت‌های فروش نفت پس از انقلاب اشاره‌کرده و گفته بود: «امروزه اغلب این بازارها را به علت خط‌مشی سیاسی “نه شرقی نه غربی” ازدست‌داده‌ایم و بعضی کشورها از روی عناد از ما نفت نمی‌خرند».
مجموع این عوامل باعث شد درآمدهای نفتی ایران در سال ۱۳۵۹ به‌شدت کاهش یابد و به رقم ۶/۱۱ میلیارد دلار برسد. در سال ۱۳۶۰ به علت وضعیت نامناسب اقتصادی، آن دسته از مشتریان نفتی که طرفدار عراق و حامیانش بودند، حاضر به خرید نفت ایران نبودند. این مسئله باعث شده در نیمه اول سال ۱۳۶۰ در برخی ماه‌ها صادرات ایران حتی به‌روزی ۱۰۰۰ بشکه در روز کاهش یابد، که این رقم با اوج صادرات ایران در سال‌های قبل از انقلاب که شش میلیون بشکه در روز بود، قابل‌مقایسه نیست.
اما این کاهش درآمد نه تنها نتوانست ایران را از رسیدن به مقصود دور کند که به گفته اکبر ترکان، مدیریت کشور را در هزینه و درآمد بهبود بخشیده و وابستگی به درآمدهای نفتی را پایین آورد.
رونق اقتصادی، وضعیت مطلوب شاخص‌های کلان اقتصادی، بالا بودن قیمت نفت در بازارهای جهانی، افزایش تولید و صادرات نفت ایران نسبت به سال‌های اولیه جنگ، فشار سیاسی نه چندان زیاد و رکود نسبی در نبردهای زمینی، حملات ایران به مراکز نظامی و اقتصادی عراق در جهت پاسخگویی متقابل، دیپلماسی فعال ایران برای فشار بر عراق، و البته دوره جدیدی از حملات عراق به تأسیسات نفتی و نفتکش‌های حامل نفت ایران با هدف قطع صادرات نفت ایران به خارج، از خصوصیات این دوره بوده است.
در واقع در دوره زمانی فتح خرمشهر تا فتح فاو (۱۳۶۱ تا ۱۳۶۴) که مبنای ادامهٔ جنگ اعمال سیاست تنبیه متجاوز بود، اوضاع اقتصادی ایران به دلیل درآمدهای حاصل از نفت، استفاده از ظرفیت‌های داخلی کشور و همچنین ثبات سیاسی و اقتصادی همراه با استقرار مدیریت باثبات اقتصادی در کشور، و انسجام بیشتر و خودباوری نیروهای مسلح، رو به بهبود گذاشت.
به هر ترتیب اقتصاد ایران در این سال‌ها یک دوره رونقی را تجربه کرد که تقریباً تا روزهای پایانی سال ۱۳۶۴ ادامه داشت. این موضوع از زبان اقتصاددانان و صاحب‌نظران داخلی و خارجی نیز مطرح شده است. شادروان دکتر حسین عظیمی در این‌باره می‌گوید: «تا پایان سال ۱۳۶۴ با وجود جنگ، تصویری نسبتاً موفق در اقتصاد ایران بود. شاخص‌های اقتصادی تا سال ۱۳۶۴ در مقایسه با شاخص‌های بعد از جنگ بهتر است.»
در سال ۱۳۶۳ قیمت نفت در بازار آزاد چندین دلار زیر قیمت رسمی اوپک قرار داشت. علاوه بر این عراق به حملات هوایی در حوزه خلیج‌فارس شدت بخشید. در سال ۱۳۶۴ شاهد سقوط قیمت نفت و زمزمه کاهش بیشتر و شدیدتر آن برای آینده نزدیک بودیم.
در این سال، هم‌زمان با چشم‌انداز کاهش بیشتر قیمت نفت و افزایش عرضه از سوی عربستان به‌عنوان قدرت اول اوپک، در ایران نیز زمزمه عملیات سرنوشت‌ساز و شکستن بن‌بست موجود، مطرح شد.
بررسی اوضاع اقتصادی ایران در طول جنگ حکایت از آن دارد که اوضاع کشور به لحاظ رکود و رونق اقتصادی در طول جنگ یکنواخت و یکسان نبوده است.
رکودی که از سال ۱۳۵۶ شروع‌شده بود، با آغاز جنگ عمیق‌تر شد و تولید و صادرات نفت پایین‌تر از توان کشور بود. دوره دوم از سال ۱۳۶۱ تا اواخر سال ۱۳۶۴ دوره رونق اقتصادی بود که به دلیل افزایش صادرات نفت و کسب درآمدهای بالای نفتی اوضاع اقتصادی بهبود یافت و دوره سوم که از سال ۱۳۶۵ تا پایان جنگ با رکود شدید اقتصادی همراه بود.
در طول جنگ، علاوه بر نوسانات قیمت نفت و سایر مشکلات ناشی از جنگ، تهاجم عراق به مراکز و تأسیسات نفتی و تحمیل ضایعات و خسارات بر آنها از موارد مهمی بود که از آغاز تا پایان جنگ ادامه داشت. کمک‌های اقتصادی دولت‌های عربی و غربی به عراق نقش تعیین‌کننده‌ای در اقتصاد این کشور داشت.
محمدجواد ایروانی وزیر اقتصاد دولت جنگ در این باره می گوید: در سال ۶۵ درآمد ارزی ما ۵.۷ میلیار دلار بود که رقم خیلی کمی شد و در سال‌های پایانی جنگ درآمدهای نفتی کمی را تجربه کردیم در واقع در چهار سال آخر جنگ کل درآمد نفتی ما ۳۶ میلیار تومان بیشتر نبود، در این بازه زمانی عراق ۱۲۰ میلیار تومان درآمد ارزی داشت. حالا شما تورم و وضعیت اداره کشور را با دوره‌های بعد مقایسه کنید مثلاً در سال ۹۰ درآمد ما از نفت به ۱۱۸ میلیارد تومان رسید و تورمی که همه آن را مشاهده کردند. باید با توجه به درآمدهای نفتی تورم را در بین سال‌های مختلف مقایسه کرد.
ایروانی هم اعتقاد دارد که کاهش درامدهای نفتی به نوعی فرصتی مغتنم در اقتصاد کشور بود. وی می گوید: این نکته را هم عرض کنم که هرموقع ما درآمدهای نفتی بالایی داشتیم شاهد فروپاشی انضباط مالی بوده‌ایم که در ادبیات عملی از آن به عنوان نفرین طبیعت نام می‌برند.
شباهت‌های اقتصاد حال حاضر کشور به اقتصاد دوران دفاع مقدس این نکته را یادآوری می‌کند که برای گذر از گردنه های سخت اقتصادی حاصل از تحریم ها، تجربیاتی درخشان به ثبت رسانده ایم. تجربیاتی که در سخت‌ترین روزهای اقتصادی از آن سربلند بیرون آمده و توانستیم با هم افزایی تمام قوا و به پشتوانه حمایت و همبستگی مردم به مثالی بی بدیل در دنیا تبدیل شویم.
۲۲۶۲۲۶
