مریم فکری: شیب نزولی شاخص‌های کلان اقتصادی در طول یک‌سال و نیم گذشته بر کسی پوشیده نیست. تشدید تحریم‌های اقتصادی توسط دونالد ترامپ، رییس‌جمهور آمریکا در فصل ابتدایی سال گذشته باعث شد که بخش‌های مختلف اقتصادی تحت فشار سنگینی قرار گیرند؛ تا جایی که تمام دستاوردهای اقتصادی دولت روحانی همچون تک‌رقمی شدن تورم، افزایش نرخ رشد اقتصادی و ثبات اقتصادی با چالش مواجه شود و در نهایت سال ۹۷ بنا به گزارش مرکز آمار ایران، با نرخ تورم سالانه ۲۶.۹ درصد، نرخ تورم نقطه به نقطه ۴۷.۵ درصد، نرخ رشد اقتصادی منفی ۴.۹ درصد با نفت و منفی ۲.۴ درصد بدون نفت به اتمام رسید. این در حالی است که این آمارها در پایان سال ۹۶ چنین دیده می‌شد: نرخ تورم سالانه ۸.۲ درصد، نرخ تورم نقطه به نقطه ۷.۲ درصد، نرخ رشد اقتصادی ۳.۷ درصد با نفت و ۴.۳ درصد بدون نفت.
اما به نظر می‌رسد رفتار شاخص‌های کلان اقتصادی در سال ۹۸ متفاوت شده است؛ اگرچه شاخص قیمت کالاها بنا به گزارش‌های رسمی همچنان رو به رشد است. براساس گزارش مرکز آمار ایران، نرخ تورم فروردین، اردیبهشت و خرداد ۹۸ به ترتیب ۳۰.۶، ۳۴.۲ و ۳۷.۶ درصد بوده است. در ماه اول فصل تابستان نیز نرخ تورم به ۴۰.۴ درصد رسید، اما از مردادماه آهنگ رشد تورم کند شد؛ به طوری که نرخ تورم مرداد ۴۲.۲ درصد و شهریور ۴۲.۷ درصد گزارش شد.
بروز نشانه‌های خروج از بحران؟
با وجود روند فزاینده نرخ تورم، اما به نظر می‌رسد نشانه‌های خروج از بحران اقتصادی در کشور در حال بروز است؛ شاید کند شدن شیب تورم، یکی از این نشانه‌ها باشد. موضوعی که معاون اقتصادی رییس‌جمهور، محمد نهاوندیان نیز به آن اشاره می‌کند. وی در هفته ابتدایی شهریور امسال در جلسه مشترک ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی و شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی استان قم عنوان کرد: «نشانه‌های خروج از التهاب و بحران اقتصادی در کشور در ماه‌های اخیر مشهود است. وی، آشکار شدن نشانه‌های خروج از التهاب اقتصادی در ماه‌های اخیر را با کاهش نرخ تورم نقطه به نقطه، شاهد این موضوع دانست و گفت: «این نشان می‌دهد سخت‌ترین شرایط را پشت سر گذاشته‌ایم.»
نهاوندیان، «پیام روند مثبت شاخص‌های اقتصادی کشور در ماه‌های اخیر را بی‌نتیجه بودن ادامه فشار اقتصادی دشمنان دانست و تصریح کرد: شرایط حتما تغییر می‌کند و به جهش در شاخص‌های اقتصادی امیدواریم.»
حسن روحانی، رییس‌جمهوری نیز عصر چهارشنبه گذشته به وقت نیویورک، در گفت‌وگو با شبکه تلویزیونی ای‌بی‌سی‌نیوز آمریکا با اشاره به هدف آمریکا از اعمال تحریم علیه ایران، عنوان کرد: «مردم در فشار زندگی خواهند کرد، اما آنچنان اقتصاد ایران خود را با تحریم جدید آمریکا منطبق کرده که در ۳ ماه اخیر، مسیر رشد اقتصادی آغاز شده است؛ در حالی که در ماه‌های قبل، رشد اقتصادی منفی بود.»
وی در عین حال در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل تاکید کرد: «ما در ایران با وجود همه سنگ‌اندازی‌های دولت آمریکا، به حرکت در مسیر رشد و سازندگی اقتصاد و جامعه ایران ادامه داده‌ایم.»
به گفته رییس‌جمهوری، «اقتصاد ایران در سال ۲۰۱۷ بالاترین نرخ رشد اقتصادی در جهان را همراه با کاهش مستمر نرخ تورم تجربه کرد و امروز هم با وجود التهاب‌های ناشی از عوامل خارجی در یک سال و نیم گذشته، بار دیگر به مسیر رشد و ثبات بازگشته است.»
روحانی متذکر شد: «رشد تولید ناخالص داخلی ایران بدون نفت در ماه‌های اخیر مجددا مثبت شده و تراز تجاری کشور همچنان مثبت است.»
اقتصاد ایران به مدار رشد بازگشت
در حالی رییس‌جمهور از بهبود یکی از مهم‌ترین شاخص‌های کلان اقتصادی و به عبارتی، نرخ رشد اقتصادی خبر می‌دهد که هنوز جزییاتی از آن به صورت رسمی توسط سازمان‌های آماری منتشر نشده است. البته در روزهای پایانی شهریور، وزیر اقتصاد با اشاره به آخرین تحولات از رشد اقتصادی کشور، جدید آمارها از رشد اقتصادی ۳ ماهه نخست سال‌جاری را ارائه کرد.
بر این اساس، رشد اقتصادی در بخش غیرنفتی در سه ماهه نخست امسال به مثبت ۰.۴ درصد رسیده است. فرهاد دژپسند متذکر شد: «براساس آماری که در هیات دولت ارائه شد، رشد بخش کشاورزی نیز در سه ماهه نخست ۹۸ بیش از ۶ درصد بوده است.»
این در شرایطی است که رییس‌کل بانک مرکزی در گزارشی در صفحه اینستاگرام خود اعلام کرد: «گزارش اخیر بانک مرکزی حاکی از بازگشت رشد به بخش غیرنفتی اقتصاد کشور است. در سه ماه اول سال ۹۸ بخش غیرنفتی که بخش مولد اقتصاد است، حدود ۰.۴ درصد نسبت به مدت مشابه ۹۷ رشد داشته است. هر چند این رشد کمتر از توان بالقوه است، ولی با توجه به رشد منفی سه فصل قبل از آن و در کنار شروع کاهش تورم، امیدوارکننده است.»
به گفته عبدالناصر همتی، «این مهم در سایه بازگشت آرامش و ثبات نسبی بازار ارز و تخلیه آثار شوک‌های خارجی ناشی از تحریم و فشار حداکثری، تحقق یافته است.»
وی تاکید کرد که «نظام بانکی خود را موظف به کمک به اقتصاد برای تداوم این رشد دانسته و به تازگی در جلسه‌ای با حضور معاون اول و روسای بانک‌ها مصوب شده است که در نیمه دوم سال، حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومان تسهیلات برای بخش‌های پیشران اختصاص یابد.»
علی ربیعی، سخنگوی دولت نیز چندی پیش با استناد به گزارش رییس کل بانک مرکزی به هیات وزیران، رشد در بخش‌های مختلف اقتصادی را مثبت اعلام کرد. وی با اشاره به گزارش بانک مرکزی گفت: «در بهار امسال بخش کشاورزی رشد بسیار خوب ۶.۵ درصدی داشته است؛ اهمیت این موضوع آن‌جاست که در سه ماهه آخر سال گذشته بخش کشاورزی سه واحد منفی بود و اکنون رشد خوبی داشته که البته می‌توانسته ۹.۵ درصد باشد.»
به گفته ربیعی، «در بخش صنعت و معدن نیز خوشبختانه از رشد منفی خارج شدیم و درست است که در حال حاضر صفر است، اما از حالت منفی خارج شده است. در این حوزه ۹ واحد رشد منفی داشتیم که عدد قابل توجهی است و صفر شدن آن علامت بسیار خوبی در رشد اقتصادی بدون نفت‌مان محسوب می‌شود.»
بازارها به آرامش رسید
در سوی دیگر، رصد تغییر و تحولات بازارها، از به آرامش رسیدن خرید و فروش و معاملات حکایت دارد؛ این در حالی است که نمودارهای قیمتی در سال گذشته رفتارهای دیگری از بازارها را نشان می‌داد. رشد چند برابری قیمت بسیاری از کالاها، محصول التهاب بازارها در سال گذشته بود، اما در نیمه اول ۹۸ بازارهای طلا، ارز، سکه، خودرو و مسکن تقریبا جذابیت خود را برای سرمایه‌گذاری از دست دادند. حتی شاهد بودیم که قیمت دلار ۱۲ درصد، سکه ۱۲.۴ درصد و طلا و ۴.۲ درصد کاهش یافت.
رییس‌کل بانک مرکزی در این خصوص با اشاره به این‌که کنترل کامل بر بازار داریم و نگرانی از این بابت وجود ندارد، هفته گذشته در حاشیه نسبت هیات دولت در جمع خبرنگاران تاکید کرد: «در آینده این ثبات ادامه دارد.»
وی گفت: «کنترل کامل بر بازار ارز برقرار است. روند صادرات غیرنفتی ادامه دارد و عرضه مداوم ارز در نیما در حال انجام است.»
همتی متذکر شد: «ادعای آرامش قبل از توفان که مطرح شده فقط باعث خالی کردن دل مردم می شود. اکنون روند خوبی حاکم شده و در آینده بهتر نیز می شود. هدف ما تامین ارز مورد نیاز کالاهای ضروری است.»
پیش از این مرتضی ایمانی‌راد، اقتصاددان درباره اقتصاد ایران در ۶ ماهه دوم سال در یادداشتی اینستاگرامی نوشته بود: «در گفتگوهای قبلی همیشه تاکید داشتم که در مقاطع خاصی در اقتصاد ایران، ارز کنترل اقتصاد را در دست می‌گیرد. سال‌های ۹۱ و ۹۷ وضع ما این چنین بود. در سال بعد، در هر دو مقطع با آرام‌شدن بازار ارز، سایر متغیرها نیز آرام شدند، در سال ۹۷ ارز هدایت متغیرهای اقتصادی را داشت و در ۶ماهه اول سال ۹۸ با آرام شدن بازار ارز سایر متغیرها نیز آرام شدند.»
وی افزوده بود: «انتظار می‌رود که در ۶ ماه دوم سال جاری اقتصاد ایران دچار التهاب نشود و نوسانات قابل توجهی در متغیرهای اقتصادی نداشته باشیم. طبیعی است که این شرایط تا زمانی که ارز آرام است، آرام خواهد بود. اگر این شرایط آرام بماند، سرمایه‌گذاری‌ها از حوزه‌های تحریک‌پذیر (همانند طلا و دلار) به حوزه‌های باثبات (همانند بازار بورس، سپرده‌گذاری در بانک‌ها، سپرده‌گذاری در صندوق‌ها) تغییر جهت می‌دهند.»
چک برگشتی کم شد
در این میان، به طور معمول یکی از نشانه‌های بروز بحران یا ثبات در اقتصاد، تعداد چک‌های مبادله شدن و برگشتی است. گزارش اخیر بانک مرکزی نشان می‌دهد در مرداد ماه سال‌جاری در کل کشور ۷.۲ میلیون فقره چک به ارزشی بالغ بر ۸۶.۵ هزار میلیارد تومان مبادله شده که نسبت به ماه قبل از نظر تعداد ۶.۱ درصد و از نظر مبلغ ۱۳.۹ درصد کاهش داشته است.
از ۷.۲ میلیون فقره چک مبادله شده در مرداد ماه سال‌جاری، ۶.۶ میلیون فقره چک به ارزش ۷۵ هزار میلیارد تومان وصول و ۶۴۶ هزار فقره چک به ارزشی بیش از ۱۰هزار میلیارد تومان برگشت داده شده است. تعداد چک‌های برگشتی در مرداد ماه امسال نسبت به ماه قبل ۹.۸ درصد کاهش داشته است.
این آمار نشان می‌دهد میزان وضعیت چک‌های برگشتی بهتر شده و علاوه بر این، شرایط اقتصادی نسبت به گذشته در وضعیت مناسب‌تری قرار دارد. تحلیلگران اقتصادی عنوان می‌کنند که کاهش قابل‌توجه چک‌های برگشتی نشان از «بازگشت ثبات به فضای اقتصاد کلان» دارد.
تجارت بدون تحریم
چگونگی تجارت خارجی در شرایط تحریم، موضوع دیگری است که اخیرا در اظهارات رییس‌کل بانک مرکزی، چنین دیده می‌شود: «ما دنبال دور زدن تحریم نیستیم، اکنون در حال انجام تجارت بدون تحریم هستیم.»
وی در اظهارات اخیر خود با اشاره به این‌که تحریم بانک مرکزی از سوی آمریکا بیشتر جو روانی است، گفت: «آمریکا می‌گوید ما را با سرفصل دیگری تحریم کرده است. واقعیت این است که آمریکا مشکلات جدی را از نظر روابط بانکی برای ما ایجاد کرده، اما ایران راه‌های دیگری برای فعالیت پیدا کرده است.»
آخرین گزارش گمرک از وضعیت تجارت خارجی کشور نشان می‌دهد میزان تجارت خارجی کشور در پنج ماهه ابتدای سال‌جاری به ۳۵ میلیارد و ۵۳۹ میلیون دلار رسید. سهم صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی کشور (به استثنای نفت‌خام، نفت‌کوره و نفت سفید و همچنین بدون احتساب صادرات از محل تجارت چمدانی) در این مدت بالغ بر ۶۰ میلیون و ۷۳۷ هزار تن به ارزش ۱۷ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار بود.
بنا به این گزارش، پنج کشور عمده مقصد صادراتی ایران طی مدت مذکور به ترتیب چین، عراق، ترکیه، امارات متحده عربی و افغانستان بوده‌اند که مبلغی بالغ بر ۱۳ میلیارد و ۳۷۷ میلیون دلار را به خود اختصاص دادند.
سهم واردات کالا به ایران نیز طی پنج ماهه سال‌جاری به ۱۴ میلیون و ۱۲۶ هزار به ارزش ۱۷ میلیارد و ۷۳۹ میلیون دلار رسید. براساس این آمار، کشورهای چین، امارات متحده عربی، ترکیه، هند و آلمان در این مدت بالغ بر ۱۲ میلیارد و ۲۸۰ میلیون دلار کالا به ایران صادر کردند.
آینده بازارها چه می‌شود؟
در این شرایط، شاید برای بسیاری از کارشناسان، تحلیلگران و فعالان اقتصادی روشن باشد که در نیمه دوم سال ۱۳۹۸، ماه‌هایی با رشد و رونق اقتصادی نخواهیم دید، اما تحلیل‌ها نشان می‌دهد بازارها در ماه‌های آتی روزهای آرام‌تری را تجربه می‌کنند و تقریبا در هیچ بازاری با وجود نوسان‌ها، جهشی رخ نمی‌دهد.
اگرچه در شرایط نااطمینانی موجود در فضای کشور نمی‌توان تحلیلی کاملا فنی از شرایط بازارها داشت و باید منتظر اثر اتفاقات سیاسی و جهانی در بازارها بود که قطعا اثرات بزرگ‌تری در بازار دارند، اما با توجه به شرایط موجود، به نظر می‌رسد ثباتی نسبی در تمامی بازارها شکل گرفته است. ثباتی که حاکی از آن است که جهش‌هایی از جنس سال ۹۷ در این بازارها رخ نمی‌دهد.
۲۲۳۲۲۵
