بارش رگباری باران و طغیان رودخانه بالادست شامگاه روز سه شنبه ۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۸ به جاری شدن سیلاب در رودخانه مشهد اردهال در بخش نیاسر کاشان منجر شد که در این حادثه 3 دستگاه خودرو را که درون حریم رودخانه بودند، آب با خود برد و ۲ نفر جان باختند. من در بازدید میدانی از مسیل رودخانه مشهد اردهال، دریافتم که هم تجاوز به حریم رودخانه از سوی اهالی و ادارات دولتی و بخش خصوصی موجب بروز سیلاب شده و هم تلفات سیل بدان دلیل بوده که علی رغم اعلان با بلند گور در محل بقعه امامزاده حسین مشهد اردهال ، چند خودرو از زائران در ترک کردن ماشین های پارک شده خود و رفتن به جای امن تعلل کرده، ولی بیشتر سرنشینان  خودروها در نهایت هشدار سیل را جدی گرفته اند، وفقط یک خانوار جوان 3 نفره داخل یک ماشین پراید، از خودرو بیرون نیامده اند. در نهایت مرد جوان (پدر خانواده  خودرو را از شیشه درب سمت راننده ترک کرده ولی همسر و فرزندش متاسفانه موفق به ترک خودرو نشده اند، و همین موضوع شبب کشته شدن مادر 27 ساله و کودک 6 ساله در این حادثه شده است. جنازه های کودک در یک کیلومتری پایین دست محل سیل در روستای علوی، و مادر در 2 کیلومتر پائین تر پل روستای حسنا یافته شد. آب گرفتگی 64 باب املاک، 26 رشته قنات با کار بری کشاورزی و شرب تخریب کانال‌های  کشاورزی و راه‌های باغات و دسترسی بین مزارع، تخریب 20 درصدی شبکه های آبیاری نوین، تخریب بندهای کشاورزی، معابر شهرهای کاشان ، قمصر و جوشقان ، تخریب دو دستگاه پل از جمله خساراتی  بود که  سیل 24-2-98 به کاشان وارد کرد. در اثر شدت بارندگی و روان شدن سیل مذکور در کاشان، ۱۱۳ حلقه چاه جذب آب معابر این شهر آسیب دیده است. 

ارتفاع کل ریزشهای جوی کشور از اول مهر لغایت 2 خرداد سال آبی 98-97 بالغ بر 326 میلیمتر می‌باشد. این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره‌های مشابه درازمدت( 223 میلیمتر) 46 درصد افزایش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته( 156 میلیمتر) 109 درصد افزایش نشان می‌دهد. ضمناً حجم بارش اول مهر تا پایان 2 خرداد معادل 537 میلیارد مترمکعب می‌باشد.میانگین بارش ها در جهان 750 میلی متر در یک سال آبی است در حالی که این میزان در ایران نزدیک به یک سوم کمتر از میانگین جهانی می رسد. با مقایسه این آمار می توان به شرایط بحرانی کشور در زمینه آب پی برد.  همچنین می توان دریافت که علی رغم بارش های زیاد در فروردین و اردیبهشت 98 همچنان وارد ترسالی نشده ایم. 
منطقه ای مانند کاشان نیز (شهرستان های کاشان و آران و بیدگل) درگیر خشکسالی های پیاپی بوده و مثلا بارش های سال آبی 95-96 در شرایطی به شدت کاهش یافت که میانگین بارندگی سالانه در دشت کاشان در فصل آبی سال قبلتر از آن نزدیک به 123 میلی متر (50 درصد کمتر از میانگین کشور) ثبت شد. در همین سال آبی 95-96 در شهرستان نطنز، میانگین بارش نزدیک به صفر بود که در 53 سال قبل از آن بی‌سابقه است. در سال آبی 97-98 تا دوم خرداد 98، میزان بارش در حوزه آبریز دریاچه نمک 394 میلیمتر بوده که حدود 2 برابر بارش در سال آبی قبلی (96-97) با 204 میلیمتر بوده است. 

کاشان با اجرای  40 طرح  آبخوان داری و آبخیزداری رتبه نخست در استان اصفهان را به خود اختصاص داده است، اما با توجه به وسعت دشت کاشان، این شهرستان همچنان نیازمند  اجرای طرح های آبخیزداری است. با اجرای این طرح ها در مجموع بیش از 15 میلیون مترمکعب آبگیری می شود. طغیان رود خانه و سیل مهمترین تهدید شهرستان کاشان بعد از خشکسالی است و سه شاخه فرعی رودخانه میرحیدر دارای ریسک بالای سیل است. آب در این رودخانه از ارتفاعات روستاهای خنب و دره سرچشمه می گیرد و به حوزه رودخانه حیدر در بلوار امام رضا (ع) کاشان می پیوندد. جاده های بیش از 50 درصد روستاهای این شهرستان در نقاط کوهستانی از درون محدوده دشت سیلابی رودخانه ها می گذرد که  با توجه به پایین دست بودن و دره ایی بودن موقعیت این روستاها تهدیدی جدی برای ساکنان این نقاط به شمار می رود.

خشکسالی 

در سالهای 85 و 86 پدیده گرد و خاک با منشاء عراق، سوریه و اردن، ایران را تحت تأثیر قرار داد و تا نواحی مرکزی ودامنه های جنوبی البرز هم رسید و تهران را نیز موثر از خود نمود. عوامل موثر در تشدید طوفان های گردوغبار در ایران عبارتند از:  خشکسالی دراز مدت، مدیریت ناپایدار منابع آب ، افزایش فشار بر منابع طبیعی، مدیریت نامتناسب کشاورزی. 

خشکسالی سالهای اخیر، در اثر تغییر در رژیم هیدرولوژیکی منطقه، و با احداث سدها، کانالهای انحرافی، تغییر الگوی مصرف، تغییر الگوی کشت و تغییرات اقلیم آثار سوء این پدیده را افزایش داده است. 

اهم تهدیدات بحران آب در کشور ما مانند بسیاری از کشور های خاورمیانه عبارتند از: 

1. کاهش نزولات جوی و پراکنش ناهمگون آن

2. وقوع پدیده تغییر اقلیم و به تبع آن وقوع سیل و خشکسالی های پی در پی 

3. افت کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی

4. آلودگی منابع آب سطحی، زیرزمینی و سواحل توسط پساب های صنعتی، فاضلاب های انسانی تصفیه نشده و زهاب کشاورزی

5. عدم تأمین به موقع منابع مالی مورد نیاز برای اجرای پروژه های آبی 

6. عدم وجود الگوهای کشت بهینه و همچنین عدم وجود سند توسعه آب

7. استفاده آب برای محصولات پر مصرف

8. تنشهای ناشی از تشدید رقابت بین متقاضیان آب

9. فرسایش شدید خاک در حوضه های آبریز و روند فزاینده رسوبگذاری پشت سدها

10. پایین بودن بهره وری آب کشاورزی و راندمان آبیاری

کلمه های خشکی و خشکسالی در متن های علمی مترادف نیست . خشکی از ویژگی های بارز اقلیمی نواحی خشک و نیمه‌ خشک دلالت بر شرایطی دارد که میانگین بارش یا آب قابل دسترس ،کم باشد درحالی که خشکسالی در هر منطقه ای و با هر نوع آب‌ و هوایی می تواند روی دهد.

خشکسالی رخداد طبیعی در هر اقلیمی است و به تقریب در تمامی رژیم های اقلیمی رخ می دهد این پدیده ،علاوه بر مناطق با بارندگی کم، در مناطق مرطوب نیز اتفاق می افتد بنابراین برخلاف خشکی که یک ویژگی پایدار و دائمی است و به مناطق با بارش کم محدود می شود، خشکسالی یک ناهنجاری موقت است.

خشکسالی عبارت است از سانحه ای طبیعی که در آن بارش میانگین کمتر از میانگین بارندگی آن منطقه مشخص باشد. به طور کلی خشکسالی   یعنی نبود آب، و به انواع چهارگانه خشکسالی هوا شناختی ، خشکسالی هیدولوژیک، خشکسالی  کشاورزی و خشکسالی اجتماعی- اقتصادی تقسیم می شود. خشکسالی از نظر جامعه شناختی وقتی است که آب قابل استحصال کم تر از حد مورد انتظار برای فعالیت های اقتصادی و اجتماعی است . جهت تعیین آغاز دوره خشکسالی، تعریف بهره برداری ، زمان کاهش بارش و مقایسه با میانگین بارندگی در آن بازه سی ساله مهم است. این کار به‌سادگی و با مقایسه اطلاعات روز با آمار سی سال گذشته قابل انجام است. نقطه ای که ممکن است به عنوان نقطه شروع خشکسالی تعیین گردد نقطه ای است که کمتر از فرضاً ۷۵ درصد میانگین بارش بلندمدت منطقه باشد. 

مشکل آب در کاشان 

هشتاد درصد آب شرب مصرفی شهرهای کاشان و آران و بیدگل از سفره های زیرزمینی و بقیه با انتقال آب زاینده رود تأمین می شود که میزان استفاده از ظرفیت آب زاینده رود در تابستان حدود 35 درصد افزایش می یابد.

محدودیت آب واحدهای صنعتی و فضای سبز را با توجه به کاهش نزولات و خشکسالی مساله اساسی و اولیه و اولویت نخست سازمان آب و فاضلاب در کاشان تامین آب شرب برای مردم است.

ترسالی ها ناشی از مقدار بارش فراتر از میانگین دراز مدت آن می باشند. بروز ترسالیی ها نیز نوعی انحراف موقتی از حد نرمال در جهت مثبت است که تحت تاثیر عوامل و جریانات جوی جهانی و منطقه ای و محلی می باشند. شدت ترسالی ها نیز در شرایط محیطی نواحی تاثیر بسزا دارد، به طوری که وقوع ترسالی های شدید سبب اختلال محیطی شدید از جمله وقوع سیلاب های شدید، فرسایش شدید خاک و خسارت شدید محصولات کشاورزی و تلفات جبران ناپذیر مالی و جانی انسان ها می گردد. در بازه زمانی سی و نه سال گذشته، سالهای معدودی را برای محدوده 

فرونشست زمین در کاشان 

بر اساس پژوهشهای انجام شده از سال 1359 به بعد میزان فرونشست زمین در دشت کاشان حدود 5 سانتی در سال در قسمت های مختلف دشت کاشان متغیر بوده است. به این ترتیب می توان ذکر نمود که بخش های مختلف دشت کاشان حدود 2 متر در طی سی و نه سال اخیر نشست کرده است. بنا به تعریف یونسکو فرونشست عبارت است نشست سطح زمین که به علت های متفـاوتی که در مقیاس بزرگ روی می دهد. به طور معمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین کـه مـی تواند با بردار اندک افقی هم همراه باشد، گفته می شود. این تعریـف پدیـده هـایی همچـون زمـین لغـزش هـا را بدلیل اینکه حرکت آنها دارای بردار افقی قابل تـوجهی اسـت و همچنـین نشـست در خاکهـای دسـتی را ، کـه دارای مکانیسم متفاوتی می باشد، شامل نمی شود. 

در بین عوامل مؤثر در ایجاد فرونشست ، بنظر می رسد که برداشت بیش از حـد مجـاز از منـابع آب زیرزمینی ، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی های مهندسی رسوبات، عوامل اصلی ایجاد فرونشـست در بیـشتر دشت های ایران هستند. دشت کاشان  از معهمترین مناطقی است که هم اکنون در شرایط بحرانی ایجاد فروچاله ها و فرونشـست قـرار دارنـد. 

در بازدید 31-2-98 از بخشی از این فرونشستها در شهر مشکات در شمال کاشان بازدید نمودم. این فرونشست موجب ایجاد ترکهای کششی در ابعاد مختلف در پیرامون شهر مشکات شده است، و جاده قدیم کاشان و آزادراه امیرکبیر و همچنین خط لوله گاز کاشان را تحت تاثیر قرار داده است. عمق ترک های کششی در محدوده این فرونشست بین 1 تا 4 متر متفاوت است، و بازشدگی دهانه ترکهای کششی بین 10 سانتی متر تا بیش از یک متر متغییر است. 

ناپایداری زمین و خطر زمینلغزش در کوشک و آبشار نیاسر 

شهرستان نیاسر در یک منطقه مرتفع در مجاورت کویر واقع شده است. متوسط ارتفاع این شهرستان از سطح دریا در حدود 1600 متر است. این شهرستان در نوار ماگمایی ارومیه-دختر با روند کلی شمال غربی – جنوب شرقی توسط گسل هایی با روندهای شمال – شمال غرب مانند گسل های دهشیر، قم – زفره، بیدهند و جنوب ساوه با ساز و کار امتدادلغز راستگرد جابجا شده است. جدیدترین تکاپوی این منطقه مربوط به بخش شرقی گسل قم – زفره به نام گسل فشاری فین در زمان ترشیری می باشد و هم اکنون نیز فعال است. 

در محل کوشک نیاسر گسل فعال کواترنری محل برون زد آبهای زیرزمینی به همراه  تراورتن است. از مخاطرات این محل که با بارندگی های فروردین و اردیبهشت 98 تشدید شده است، مساله زمینلغزش و سنگ افت در محل آبشار نیاسر است. در این محل در سال 1358 ؛ دقیقا 40 سال قبل سقوط یک بلوک سنگی به بخشی از منازل مجاور آبشار نیاسر آسیب جدی زده و هم اکنون این بلوک بزرگ سنگی (در ابعاد تقریبی  3 متر در 4 متر در 2 متر) در میان منزلهای مسکونی نیاسر قرار دارد. در بارندگی های شدید 98 به نظر می رسد که ترک کششی در محل لبه پرتگاه کوشک نیاسر گسترش یافته و تدابیر ایمنی جدی برای پیشگیری از وقوع یک زمینلغزش مخرب (در هنگام یک بارش شدید در آینده،به ویژه اگر با وقوع یک زمینلرزه همراه شود) لازم است.  

* استاد تمام پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله 

۴۷۲۳۷