فعالیت قدرتمند سامانه بارشی مونسونی در استان سیستان‌وبلوچستان آغاز شده و به سمت شمال و مرکز کشورمان توسعه می‌یابد که با افزایش رگبار و رعدوبرق، بارندگی در استان‌های گیلان، مازندران، گلستان، سیستان‌وبلوچستان، کرمان، هرمزگان، فارس، بوشهر، اصفهان، کهگیلویه‌وبویراحمد، چهارمحال‌وبختیاری و غرب یزد شدت خواهد گرفت.
فعالیت این سامانه پرقدرت بارشی در ارتفاعات می‌تواند شدید باشد. جریان موسمی هند -مونسون هندوستان- به رژیم فعلی اقیانوسی با تغییرات فصلی اشاره دارد که در مناطق گرمسیری شمال اقیانوس هند یافت می‌شود. مونسون به بادهایی گفته می‌شود که شبیه به نسیم دریا است؛ اما سرعت وزش باد در آنها شدیدتر است. ماه‌های تیر و مرداد هر سال فصل مونسون دریایی در بندر چابهار و سواحل مکران است که جریان هوای برخاسته بر روی شبه‌قاره هند، محیطی با فشار کم را ایجاد می‌کند و این هوا نخست منبسط شده و سپس سرد می‌شود، آن‌گاه رطوبتی را با خود حمل می‌کند که به ابر و سرانجام باران تبدیل می‌شود.
گردش‌های موسمی به دلیل تفاوت دما بین توده‌های خشکی و اقیانوس‌های مجاور ایجاد می‌شود. از آنجایی که آب ظرفیت حرارتی بیشتری نسبت به هوا دارد، سطوح زمین در فصل تابستان با سرعت بیشتری گرم می‌شوند. در تابستان نیم‌کره شمالی، خشکی آسیا (به‌ویژه شبه‌قاره هند) به طور درخورتوجهی گرم می‌شود و ناحیه‌ای با فشار کم به سمت شمال ایجاد می‌کند. از هفته آخر تیر 1401 عمان زیر بارش باران‌های مونسون و سیلاب قرار گرفته است.
در سی‌وپنجمین سالروز سیلاب 4 مرداد 1366 گلابدره-تجریش که با حدود 300 کشته دومین سیل مخرب تاریخ کشور از نظر تلفات است، مرور وضع ریسک سیلاب در ایران ضروری است. در یکشنبه 4 مرداد ۱۳۶۶ بر اثر بارش شدید باران و جاری‌شدن سیلاب در دره‌های دربند و گلابدره، سیل مهیبی در شمال تهران جاری شد. شکسته‌شدن بندی که در بالادست گلابدره زده شده بود، مزید بر علت شد و ناگهان حجم عظیمی از آب، واریزه، بلوک‌های سنگی و گل‌ولای روانه میدان تجریش و خیابان شریعتی و مناطق اطراف شد.
در مدت ۱۰۷ دقیقه، ۲۸ میلی‌متر باران بارید و سیل، حجم گسترده‌ای از واریزه، در دره‌های دربند و گلابدره جاری کرد؛ به نحوی که کل محدوده بازار تجریش و تکیه تاریخی آن از گل‌ولای پر شد. آقای میرحسین موسوی، نخست‌وزیر وقت، بعدازظهر روز حادثه و ساعاتی پس از جاری شدن سیل در یک بازدید هوایی، از عملیات امدادرسانی به مناطق سیل‌زده دیدن کرد. مهندس موسوی در پایان این بازدید، دستورات لازم برای کاهش ضایعات وارده و جلوگیری از پیشرفت خسارت سیلاب و تداوم عملیات امدادرسانی و پیش‌بینی‌های لازم از سوی نیروهای امداد را صادر کرد.
نخست‌وزیر در این زمینه گفت: «تا اطلاع ثانوی کمک به هم‌وطنان سیل‌زده در اولویت خواهد بود و ستاد پیگیری نیازهای سیل‌زدگان مستقر در نخست‌وزیری مستقیما عملیات امدادرسانی به سیل‌زدگان را تعقیب خواهد کرد». مرحوم محمدنبی حبیبی، شهردار وقت تهران نیز در یک پیام رادیویی با توجه به احتمال سرایت جریان آب به نقاط جنوبی شهر، از اهالی مناطق شمالی، شرقی و جنوبی تهران که در مجاورت کانال‌های آب بلوار ابوذر، باروت‌کوبی شهرری، شهرک مدرس و راه‌آهن سکنی گزیده‌اند، خواست منازل خود را به صورت موقت تخلیه کنند.نگارنده در زمان حادثه سیل تجریش دانشجوی سال اول زمین‌شناسی دانشگاه تهران بود و در روز دوم حادثه به اتفاق مادر خویش به بازدید این محدوده در ناحیه میدان قدس، میدان تجریش و خیابان دربند و گلابدره، ناحیه مقصود بیک و سپس شمال خیابان شریعتی رفت و عملا پوششی از گل‌ولای را در کل محدوده، به‌ویژه محدوده پل و میدان تجریش و بازار و تکیه بازار تجریش و محدوده امامزاده صالح به خاطر دارد.
در تاریخ ۲۹ شهریور ۱۳۶۶، مهندس موسوی، نخست‌وزیر وقت، اطلاع داد که دستور داده چند مغازه‌ای را که در میدان تجریش در اختیار ارتش بود، در اختیار کسانی که محل کسب‌شان در جریان این سیل از دست رفته، بگذارند. تکیه تجریش، یکی از بناهای شاخص خشتی شمیران که در اثر وقوع این سیل به کلی تخریب شد، بعدها بازسازی شد.
پس از سیل تجریش بسیاری از اشیای تاریخی و مذهبی که داخل تکیه بود، به دست مردم جمع‌آوری و حفظ شد. وقتی سیل جاری شد، اهالی مناطق بالادستی تلاش کردند ساکنان پایین‌دستی را از خطر مطلع کنند و برای همین از آژیر قرمز استفاده کردند. در محلی که در میدان تجریش برای زیرگذر کنده بودند، موقع سیل، مردم به تصور اینکه بمباران هوایی است (سیلاب در سال پایانی جنگ تحمیلی رخ داد) به داخل زیرگذر پناه بردند و سیل آنها را مدفون کرد. کسانی که داخل مسجد همت تجریش مشغول خواندن نماز بودند نیز طعمه سیل شدند.
سیل ویرانگر گلستان، در 20 مرداد 1380 که به کشته و مفقودالاثر شدن بیش از 500 نفر منجر شد، هنوز هم عنوان فاجعه‌بارترین سیلاب را از نظر تلفات انسانی در سه دهه اخیر به خود اختصاص داده است. تخریب جنگل‌ها و مراتع که در بالادست حوضه آبریز گرگان‌رود به وجود آمد، در حدود پنج هزار کیلومترمربع بود. دقیقا یک سال بعد در 20 مرداد 1381 دوباره همین محل دچار سیلاب شد.
* استاد زلزله شناسی مهندسی پژوهشگاه بین المللی زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم
* منتشر شده در روزنامه شرق / چهارشنبه ۵ مرداد ۱۴۰۱
