نیو صدر: «سال ۴۵ اینجا سیل آمد و به سرعت رفت، سال ۷۱ سیل آمد چند روز درگیر بودیم و رفت. باران همان موقع هم همین مقدار می‌آمد، مشکل باران نیست، مشکل جای دیگری است. تعجب می‌کنم این سیل چگونه رخ داده؟ آن زمان اصلا سد نبود الان هرکجا می‌روید سد ساختند…»
این خاطراتی از حسین است، پیرمردی از شهرستان آق‌قلا در استان گلستان که هنوز به اینکه چگونه سیل، خانه و شهرش را به زیر آب برده جوابی پیدا نکرده.
او و اکثر همشهریانش در شهرستان آق‌قلا، سدهایی که رودخانه‌هایشان ساخته شده را مقصر اتفاقات اخیر می‌دانند و از سوی دیگر بسیاری از مسئولان و کارشناسان می‌گویند باید از این به بعد سدهای بیشتری ساخته شود تا در آینده چنین بحران‌هایی رخ ندهند.
اما واقعیت این ماجرا چیست؟ آیا ساخت سد بیشتر خسارت سیلاب‌ها را کاهش می‌دهد؟ در همین رابطه چندی پیش تصاویر ماهواره‌ای از سیل در شهرستان آق‌قلا منتشر شد که تحلیل آن به نوعی به این سوال‌ها پاسخ می‌دهد.
مهدی معتق، استاد ایرانی دانشگاه لایبنیتز هانوفر و مرکز علوم تحقیقات زمین آلمان، منتشر کننده این تصاویر ماهواره‌ای است. گفتگوی او با خبرآنلاین را اینجا بخوانید:
در ابتدا از تصاویر ماهوراه‌ای که منتشر کردید بگویید، آنها را در چه زمانی و به چه دلیلی منتشر کردید؟
این تصاویر ماهواره‌ای را بلافاصله بعد از شنیدن خبر سیل، یعنی در تاریخ‌های ۳ و ۴ فروردین تهیه کردم، این تصاویر نشان می‌دادند روند گسترش سیل در این دو روز در منطقه به چه ترتیب است. خوشبختانه، برای ۴ فروردین تصاویر جامع‌تری از سیل را توانستم تهیه کنم. هدف ابتدایی ما این بود که بتوانیم از این تصاویر وضعیت منطقه سیل را بررسی کرده و به نوعی به فهم موضوع، ریشه سیل و همچنین امدادرسانی کمک شود.
اما بعد از این تصاویر تحلیلی در رابطه با نحوه سدسازی در منطقه نتیجه‌گیری شد، کمی از این تحلیلتان بگویید؟
من یک یادداشت کوچکی برای آن تصاویر ماهواره‌ای نوشتم، در آن فقط خواستم بگویم، مسئله مقابله با سیل را فقط با ایجاد یک سد ساده‌سازی نکنیم؛ یعنی به این سادگی‌ها نیست که با ایجاد یک سد بتوان نسبت به سیل مقاومت سازی کرد و خطر آن را کاهش داد.
در واقع وقتی سدی ساخته میشود، رژیم آبی در یک منطقه تغییر میکند. منظور من از رژیم آبی تمام متغیرها و پارامترهایی است که آب با آن سروکار دارد. در تصویر ماهواره‌ای مشخص است که در حوزه پایین‌دست سد وشمگیر، عرض رودخانه بسیار کم است. توجه داشته باشید وقتی آب در رودخانه به صورت طبیعی جریان داشته باشد، خود این جریان طبیعی به عمیق‌ترشدن وافزایش عرض بستر رودخانه کمک میکند، ولی با سدسازی، جلوی این جریان طبیعی گرفته شده و بعلاوه جریان کم آب در حوزه پایین‌دست باعث میشود رسوبات ریزدانه‌ای آن هم به سرعت ته‌نشین شده و دیگر کمکی به تعمیق بسترو عرض رودخانه نشود. ما هیچ وقت نگفتیم سدها باعث افزایش رسوب‌ها شدند، حرف ما این است که تمام این شرایط باعث شده رودخانه نتواند خودش را با شرایط طبیعی وفق دهد و در نتیجه در این شرایط بحران و بارش زیاد تحمل پذیرش این مقدار آب را ندارد. ریشه همه این مسائل هم در تغییر رژیم آبی است که به دلیل سدسازی در منطقه به وجود آمده است.
به طور کلی، این سد در به وجود آمدن این سیل، چه نقشی داشته است؟
همانطور که گفتم با ساختن یک سد، متغیرهای جدیدی وار مسئله بحران میشود که بالا و پایین شدن هرکدام از آنها به تنهایی میتواند امنیت زندگی در منطقه پایین دست سد را مورد تهدید قرار بدهد. بحث اصلا این نیست که سدسازی، عدم لایه‌روبی، کم شدن عرض رودخانه و یا تجاوز به حریم آن باعث ایجاد سیل شده، همه اینها متغیرهایی هستند که با ایجاد یک سد به وجود می‌آیند و بالا و پایین شدن هر کدام از آنها میتواند مدیریت بحران منطقه‌های پایین دست سد را به شدت پیچیده کند. حالا شما تصور بفرمایید که ما چندین سد در یک حوضه آبی می‌سازیم، آنقدر متغیرهای اضافه وارد سیستم میشود که هیچ مدل ریاضی و سوپر کامپیوتری نمی‌تواند ارتباط بین آنها را به سادگی بدست بیاورد.
این حرف که شما می‌زنید با یک باور قدیمی که سد قطعا جلوی سیل را می‌گیرد بسیار فرق میکند، حتی یکی شهروندان قدیمی آق‌قلا هم ادعا می‌کرد قدیم‌ها سدی نبود اما سیلی هم نمی‌آمد.
دقیقا ما هم چنین منظوری داریم، نباید به سادگی به مسئله نگاه کرد که ایجاد سد باعث جلوگیری از سیل میشود. البته این جمله ای که فرمودید باور قدیمی نیست، باور برخی مسئولان مربوطه در ایران هست. متغیرهایی که با ساخت سد وارد سیستم مدیریت آب می‌شوند آنقدر مسئله مدیریت سیل و آب را پیچیده می کنند که حتی امکان دارد خود سد کاربرد اولیه‌اش را از دست بدهد. دقیقا، تمام نکته تصویر من و یادداشتی که در رابطه با آن تصویر نوشتم در همین راستا است؛ نباید مسئله سیل را انقدر ساده‌سازی کنیم که با ساخت سد بیشتر میتوانیم جلوی سیل را بگیریم. بالعکس، ساخت سدهای بیشتر حتی این پتانسیل رو دارد وضعیت فعلی مردم را نسبت به تنشهای مقطعی آب و هوایی در آینده شکننده تر هم بکند.
در واقع این موضوع را هم میتوانیم یکی از اشتباه‌های انسانی بدانیم که چنین شرایطی را به وجود آورده؟
ما الان تو شرایطی نیستیم که بخواهیم کسی را متهم کنیم. از این شرایط میتوانیم درس بگیریم برای آینده، اینکه ساخت سد زیاد مخاطرات ناشی از سیل کم میکند، ادعای درستی نیست. سد کاربردهای خودش را دارد و اگر درست ساخته شود میتواند مفید باشد، اما اینکه در این شرایط پیشنهاد دهیم تا سدهایی که در مرحله مطالعه هستند، تکمیل شوند تا مخاطرات سیل در آینده کم شود اصلا جمله درستی نیست و اساس علمی ندارد.
آقای معتق، چندی قبل هم نسبت به بحث فرونشست زمین شما با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای هشدارهایی داده بودید که در دنیا سروصدای زیادی کرد و حالا هم چنین تصاویری را از سیل منتشر کرده‌اید. اینگونه تصاویر، در چنین بحران‌هایی چه کمک‌هایی می‌کنند؟
ببینید در ۱۷ سال گذشته زمینه‌کاری من تصاویر ماهواره‌ای و استفاده از آنها برای بررسی بلایای طبیعی و غیر طبیعی بوده. یکی از کاربردهای اینگونه تصاویر هشدار دادن قبل از وقوع بحران است، مثلا در بحث فرونشست ما با تصاویر ماهواره‌ای میتوانیم مناطق تحت تاثیر بحران را مشخص کنیم. من اولین نقشه های فرو نشست ایران به کمک تصاویر ماهواره ای را حدود ۱۲ سال پیش موقعی که تحقیقات پسا دکتری خودم را در آلمان انجام میدادم در مجلات علمی به چاپ رساندم. اون موقع بحث فرو نشست مثل الان داغ نبود. همان موقع هم در مقالات خودم اشاره کردم عدم توجه به این موضوع میتواند صدمات جبران ناپذیری در آینده به منابع آبی کشورو زیر ساخت های شهری وارد کنه. در کار جدیدی هم که به همراه یکی از دانشجویان خوب دکتری ایرانی در آلمان، آقای حق شناس حقیقی، برای تهران به چاپ رساندیم وبه قول شما سر و صدا کرد نشون دادیم دردشت تهران این خطر نه تنها کم شده بلکه افزایش هم پیدا کرده و دیگر فقط محدود به دشت های کشاورزی غرب تهران نیست. به اعتقاد ما این تصاویر و نقشه ها میتوانند کمک زیادی به تصمیم‌گیرندگان و مدیران اجرایی کنند تا هنگام برنامه ریزیهای کلان و غیر کلان برای توسعه، مخاطرات منطقه را به دقت در نظر بگیرند.
حالا بحران اتفاق افتاده و همین تصاویر میتوانند به ما بگویند چه باید بکنیم تا جلوی بحران در آینده را بگیریم یا تلفات ناشی از آنها رو کمتر کنیم. الان در این تصاویرسیل آق قلا، کاملا مشخص است که سیل دقیقا از کجا به شهر وارد شده. ببینید منطقه پایین دست سد توپوگرافی بسیار کمی دارد. در چنین مناطقی وقتی رودخانه عملکرد طبیعی اش رو از دست بده، آب جاری در آن در مواقع بارش زیاد یا رها سازی آب از سد بالادست، با کوچک‌ترین روزنه‌ای که به محیط اطراف پیدا کند، میتواند به صورت سیل وارد دشت شود. در واقع سدی که قرار بود بشود بازدارنده سیل، حالا خود میشود عامل سیل . اینها همه درس‌هایی هستند که میتوان از این تصاویر ماهواره‌ای گرفت، درس‌هایی که چه در مدیریت بحران‌های فعلی و چه در پیشگیری از بحران‌های بعدی به کار می‌آید.
یعنی اگر از قبل سیستمی در کشور وجود داشت که طبق آن این تصاویر پایش می‌شد، می‌توانستیم بحران را به شکل دقیق‌تری پیشبینی کنیم و اصلا قبل وقوع بحران هشدارها داده شود؟
دقیقا این جمله شما هدف نهایی تمام توسعه‌ای است که درسالهای اخیر در سیستم‌های پایش ماهواره‌ای صورت گرفته. با توجه به اینکه کشور اکنون در معرض مخاطرات طبیعی و بشری زیادی قرار دارد ایجاد چنین سیستم‌های پایشی جزو ضروری‌ترین اقدامات است. استانداری‌ها، ستادهای بحران و … همگی باید به این سیستم‌ها مجهز بشوند تا به تصمیم‌گیری بهتر و علمی‌تر مدیران کمک کند.
اکنون تقریبا نزدیک به ۲ هفته از سیل در گلستان گذشته و هنوز آب از بسیاری از مناطق خارج نشده. این موضوع چه عللی میتواند داشته باشد؟
این بحث پیچیده‌ای است که علل آن باید بررسی شود، اما شیب این منطقه بسیار مسطح است و اگر سیستم‌های مقابله با سیل و پخش سیلاب از قبل در منطقه ایجاد نشده باشد، خارج کردن سیل از منطقه کار راحتی نیست. اینها همه مسائل پیچیده‌ای هستند که پیدا کردن جواب برای آن نیاز به زمان دارد.
4242
