بحث مقابله با سیل یکی از عواملی است که معمولا در توجیه سد سازی از آن استفاده میگردد. در همین حادثه سیل اخیر در ایران نیز بلافاصله اظهاراتی از این نوع در رسانه ها توسط بعضی از مسئولین ذیربط مطرح گردید، به طور مثال مطرح گردید که سد شهید رجایی جلوی یک تراژدی غم‌بار انسانی را گرفت و یا اینکه سیل دوره ای سیصد ساله دارد و با ساختن سد زیاد میتوان خطرات ناشی از آن را کاهش داد.

 برخلاف این ادعاهای مطرح شده، اولین تصاویر ماهواره ای با قدرت تفکیک بالا از محدوده سیل درمنطقه آق قلا، تصویری ناقض این گزاره که ساخت سد باعث کم شدن خطر سیل میشود را ارایه میدهد. دراین تصاویرکه مربوط به تاریخ  ۴ فروردین ماه ۱۳۹۸ میباشد، به وضوح نقش مخرب سد سازی در تغییر رژیم جریان آب در حوزه بالادست و پایین دست سد درمنطقه آق قلا مشاهده میشود.

در حوزه بالادست سد، علیرغم حجم زیاد آب در موقع سیل هیچ گونه شکستگی مشاهده نمیشود. به لحاظ علمی ازانجاییکه در بستر رودخانه در این منطقه  قبل از سیل هم جریان آب زیادتری وجود داشته، این جریان طبیعی آب در رودخانه خود به خود به عمیق تر شدن بستر آن و آمادگی آن جهت پذیرش حجم آب درهنگام وقوع سیل کمک کرده است. اما در حوزه پایین دست سد دقیقا خلاف این پدیده مشاهده میگردد. بدین معنی که احداث سد، سبب کاهش جریان طبیعی آب و در نتیجه کمتر شدن عمق مسیر رود به علت کاهش سرعت آب وافزایش ته نشین شدن رسوبات میشود. پدیده ای که برای مقابله با آن نیاز به لایروبی های منظم و پر هزینه درسرتاسر بستر رودخانه میباشد.

 به نظر میرسد مجموعه این عوامل سبب شده بر خلاف حوزه بالا دست، مسیر رودخانه در حوزه پایین دست سد تحمل حجم آب ناشی ازبارش زیاد باران را نداشته و در نتیجه در جایی در نزدیکی شهر آق قلا  بستررود شکسته شده و سیل اتفاق افتاده  است.

شاید با ساده سازی مسائل از منظر تئوری بتوان گفت احداث  سازه های بتنی مانند سد ها و کانالهای انتقال آب و غیره ، میتوانند در مدیریت آب و کنترل سیل نقش سازنده ای ایفا کنند. اما در عمل وجود این سازه ها و سایر دخالتهای بشری پیچیدگی های مناطق جغرافیایی در حوزه پایین دست سد ها را آنچنان بالا میبرد که میتواند به راحتی امنیت مناطق پایین دست رو تحت تاثیر قرار داده و خطر زندگی در این حوزه ها را افزایش دهد. یکی از مهمترین درس هایی که میتوان از سیل نوروز سال ۹۸ در ایران گرفت، لزوم بازنگری جدی و اساسی در تفکرات سازه ای مدیریت آب و تاثیر مخرب دخالت های بشری در افزایش خسارت های ناشی از مخاطرات طبیعی میباشد.

*مرکز علوم تحقیقات زمین آلمان

1717