عاطفه علیان؛ پیرزن جامه سپیدی بر تن دارد. هنوز تیزی آفتاب در چله بزرگ، اردک ها را برای آب تنی به حوض عمارتش دعوت می کند. باد سرشاخه های درختان هشتاد، نودساله را تکان می دهد. روزگاری ارباب ورزنه در میان مزارع پنبه در عمارت، به رتق و فتق امور مردم می پرداخت. همان زمانی که با حمایتش بند «شاخ کنار» را بر ته بندی که از صفویه مانده بود با ساروج و آهک پوشاندند که آب موج بزند و راهی دو مادی شاخ کنار و شاخ میان شود تا اهالی با ترانه هایی به زبان پهلوی، پنبه بکارند و گندم و جو و ذرت.
اما سالهاست که آخرین آب بند زاینده رود آبی به خود ندیده است؛ هرچه بوده پساب و زه آب است. همان آبی که به وقت کشت پاییزه و تابستانه با فشار کشاورزان راهی شرق می شود تا زه کشی شود و با پساب فاضلاب خانگی تصفیه خانه جنوب اصفهان بر روی بند شاخ کنار کف کند و بشود همان چهاردرصد نمناکی گاوخونی! سالهاست رود مرده است و خشکی، عروس تالاب های ایران را به شوره زاری تبدیل کرده که با نابودی محض فاصله ای ندارد؛ لایه های سفید نمک، رمقی برای گاوخونی نگذاشته است تا دمارش که درآمد بر آشوبد و انتقامش را با وارد کردن ذرات سمی به کیسه های هوایی اهالی ایرانشهر بگیرد.
وضعیت گاوخونی بحرانی است
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان با اشاره به مساحت ۴۷ هزار هکتاری تالاب بین المللی گاوخونی می گوید: وضعیت گاوخونی بحرانی است چراکه تنها چهاردرصد از آن نمدار است این درحالی است که گاوخونی سالهای گذشته میزبان ۱۵۰ هزار قطعه پرنده بوده است.
منصور شیشه فروش با اشاره به اینکه گاوخونی استراحتگاه پرنده های مهاجر بوده است، گفت: این تالاب پیکره بزرگی است که طی هزاران سال تغذیه آبخوان هاو مهار سیلاب ها را برعهده داشته است.
او که بهره برداری از سد ایزدخواست را در خشکی تالاب گاوخونی موثر می داند، ادامه می دهد: قرار بود که با ایجاد این سد حقابه تالاب گاوخونی از رودخانه ایزدخواست توسط استان فارس تامین شود که هیچ گاه محقق نشد.
تالاب گاوخونی پست ترین پهنه حوضه آبریز زاینده رود است و با عدم جریان زاینده رود ۱۶ کانون گردوغبار در آن فعال می شود و ۵ مرکز استانی در فاصله دویست کیلومتری و سیزده استان را در فاصله پانصد کیلومتری تهدید می کند
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان عدم مدیریت جامع حفاظت از تالاب، تغییر اقلیم، کاهش بارندگی و مهمتر از همه قطع حق ابه این تالاب را از سال ۱۳۶۶ به بهانه کم آبی از عوامل نابودی گاوخونی برمی شمارد.
نبود عزم راسخ در تامین حقابه و احیای تالاب گاوخونی
او با ابراز نگرانی از تامین نشدن حقابه گاوخونی و نبود عزم راسخ در تامین حقابه و احیای این تالاب گفت: تالاب گاوخونی پست ترین پهنه حوضه آبریز زاینده رود است و با عدم جریان زاینده رود ۱۶ کانون گردوغبار فعال می شود و ۵ مرکز استانی در فاصله دویست کیلومتری و سیزده استان را در فاصله پانصد کیلومتری تهدید می کند.
آن زمان که آب بود و خبری از توسعه و شهرنشینی نبود، اواخر بهار دامان گاوخونی لبریز از آب می شد؛ مرغان مهاجر، فلامینگوها به راحتی خوراکی پیدا می کردند تا چربی اندوخته کنند و راهی سفر شوند. اهالی هم با مد گاوخونی شالیکاری می کردند و صیفی جات می کاشتند.اما حالا باید از ورزنه تا گاوخونی را در جاده ای مخروبه و پرچاله طی کرد تا صفحه ای سفید را دید؛ صفحه ای از نمک؛ پیشروی کویر؛ پیشروی مرگ.
اسماعیل کهرم در این ارتباط توضیح می دهد: گاوخونی کافه سرراهی پرندگان مهاجر است. لاشه های پرنده ها در اطراف گاوخونی از جفای انسان نوعی به طبیعت حکایت دارد.
او می افزاید: زمین گاوخونی لایه های زیرین نمک دارد و آب زاینده رود خاک را می شوید تا نمک بالا نیاید. اگر آبهای زیرین تبخیرشود آن چیزی که می ماند سنگ نمک یکپارچه است.
این فعال محیط زیست با تاکید بر اینکه خاک رس تالاب گاوخونی به علت پدیده مویینگی ظرفیت آبگیری ندارد، می گوید: اگر این خاک آب به خود نبیند ظرفیت آب خوان را از دست می دهد و خاک فرسایش می یابد و می شود همین بلایی که با وزش باد ذرات سمی به حرکت در می آیند.
با مدیریت بر کاربری‌های نسنجیده و مصارف آب می‌توان حقابه محیط زیستی تالاب گاوخونی را تأمین کرد و از بروز تبعات فاجعه‌ای همچون فعال شدن کانون‌های گردو غبار با وزش بادهای شرقی-غربی و مهاجرت‌های بی رویه و تخلیه روستاها جلوگیری کرد
بازچرخانی آب در صنایع و احداث تصفیه خانه‌های استاندارد پساب
او راه حل برون رفت از خشکی تالاب گاوخونی را توسعه بازچرخانی آب در صنایع و احداث تصفیه خانه‌های استاندارد پساب و رعایت موازین آمایش سرزمین و رعایت موارد قانونی از جمله رساندن حق آبه محیط زیست تالاب دانست و گفت: زاینده رود از معدود رودخانه‌هایی است که از دوران مادها نظامند شده است و تجلی آن در طومار شیخ بهایی است.
کهرم ادامه می دهد: کشاورزی در منطقه جلگه‌ای در پایین دست رودخانه با خاک حاصلخیز در قرون متمادی رایج بوده است و با مدیریت بر کاربری‌های نسنجیده و مصارف آب و تأمین منابع برای آب‌هایی که در طی این سال‌ها از حوضه زاینده رود خارج شده‌اند می‌توان حقابه محیط زیستی تالاب گاوخونی را تأمین کرد و از بروز تبعات فاجعه‌ای همچون فعال شدن کانون‌های گردو غبار با وزش بادهای شرقی-غربی و مهاجرت‌های بی رویه و تخلیه روستاها جلوگیری کرد.
اراده ای در تامین حقابه گاوخونی نیست!
حالا دیگر خبری از تیزی آفتاب نیست؛ سایه پیرزن بر حیاط عمارت بلند شده است. همان عمارتی که ارباب ورزنه به حساب و کتاب دهات اطراف گاوخونی می پرداخت و حالا بازسازی شده تا بشود یکی از خانه های بوم گردی ورزنه. اگرچه به زعم مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اصفهان نمی توان با بودجه دو میلیارد تومانی این اداره انتظار معجزه داشت و اراده ای در تامین حقابه گاوخونی نیست اما دیگرهم نیازی نیست تا چشم تالاب را نوردید و از بلندایش خط نمک را از دور دست ها دید. اینجا همه چیز سفید است!
48
