مریم فکری: نوسان بازار ارز این روزها بالا است، یک هفته نرخ ارز تا مرز ۱۵ هزار تومان می‌رود و یک هفته هم تا مرز ۱۲ هزار تومان کاهشی می‌شود. البته مسیر رو به بالای ارز تقریبا از اواخر سال ۹۶ شروع شد و در اوایل سال ۹۷ در پی رشد عجیب و غریب قیمت‌ها، دولت یک نرخ ۴۲۰۰ تومان را برای ارز و واردات کالاهای اساسی و تامین نیازهای اساسی تعیین کرد و پس از آن نیز سامانه نیما راه‌اندازی شد.

با وجود اعمال این دو سیاست، اما فضای مبهمی در بازار ارز شکل گرفت؛ تا جایی که هیچ‌کدام از این سیاست‌ها نتوانست نوسان شدید را از بازار ارز بگیرد و حتی به دلیل ارز چند نرخی و فاصله قیمت دلار دولتی ۴۲۰۰ تومانی، ارز نیمایی ۸۰۰۰ تومانی و ارز بازار آزاد ۱۴ هزار تومانی، به فضای رانتی دامن زد.

حال دولت تصمیم دارد مختصات ارزی کشور را تغییر دهد و به منظور ساماندهی و توسعه بازار نقدی و همچنین افزایش شفافیت معاملات و فعالیت بازیگران بازار، بازار متشکل ارزی را راه‌اندازی کرد. این بازار براساس مصوبات شورای عالی هماهنگی اقتصادی کشور و شورای پول و اعتبار تشکیل شد و شرکتی خصوصی و متشکل از کانون صرافان، کانون بانک‌های دولتی، کانون بانک‌های خصوصی و فرابورس و با نظارت بانک مرکزی فعالیت است و مدل کلی این بازار به نحوی طراحی شده که در فاز اول، معاملات نقدی ارز (اسکناس) راه‌اندازی و سایر روش‌های معاملات ارزی در مراحل بعد گسترش می‌یابد. البته در حال حاضر فعالیت‌های این بازار در مرحله پایلوت قرار دارد که پس از اتمام این مرحله فعالیت رسمی بازار آغاز می‌شود.

تا پیش از تشکیل بازار متشکل ارزی، فعالان اقتصادی معتقد بودند کارایی بازار متشکل ارزی منوط به حذف سامانه نیما و ارز ۴۲۰۰ تومانی است. اما عبدالناصر همتی، رییس کل بانک مرکزی گفته در حال حاضر سامانه نیما محور تبادل ارزی تجارت ارزی کشور است و به هیچ‌وجه حذف نمی‌شود. وی در خصوص خبری مبنی بر حذف ارز نیمایی اعلام کرده است: حذف سامانه نیما از مبادلات ارزی به هیچ‌وجه صحت ندارد و حتی تاکید شده که صادرکنندگان ۵۰ تا ۶۰ درصد ارز حاصل از صادرات خود را در سامانه نیما عرضه کنند.

نیما و دلار ۴۲۰۰ تومانی باشد یا نباشد؟

در این شرایط، به اعتقاد برخی از فعالان اقتصادی و کارشناسان، کارایی بازار متشکل ارزی در ابهام است. محسن جلال‌پور، رییس پیشین اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران چندی پیش در گفت‌وگو با خبرگزاری خبرآنلاین عنوان کرده بود اگر ارز ۴۲۰۰ تومانی و ارز نیمایی برداشته شود و همه نرخ‌ها به بازار ارز بیاید، قیمت ارز رو به کاهش رود. اما اگر اختلاف قیمت‌ها و رانت‌ها وجود داشته باشد، باز در بازار متشکل ارزی هم موفق نخواهیم بود.

اما احمد پورفلاح، عضو اتاق بازرگانی ایران و رییس اتاق بازرگانی ایران و ایتالیا در گفت‌وگو با خبرگزاری خبرآنلاین در پاسخ به این پرسش که اگر بازار متشکل ارزی در شرایطی شکل بگیرد که سامانه نیما و نرخ ۴۲۰۰ تومانی دلار همچنان در اقتصاد ایران پابرجا باشند، آیا بازار متشکل کارایی خود را خواهد داشت؟ می‌گوید: به نظر من بازار متشکل ارزی فقط دو بخش از نیازمندی‌های ما را پوشش می‌دهد و تا آن‌جا که مطرح بوده، بحث دارو و غذا بوده است و سایر نیازمندی‌های ما که از نظر گستردگی و تنوع خیلی هم کم نیستند، کماکان نیاز است نیما وجود داشته باشد.

وی می‌افزاید: خیلی از صنایع، معادن و بخش کشاورزی نیاز دارد که کماکان و حداقل ارز نیمایی را دریافت کنند. البته در رابطه با نیما در اتاق بازرگانی بحث‌های زیادی داشتیم که وجود آن خطرساز خواهد بود. در واقع اتاق شیشه‌ای است که اگر به راحتی دسترسی به آن پیدا کنند، می‌توانند اطلاعات کسانی را که در همین شرایط به صورت مویرگی صادرات و واردات دارند و مسیرهایی که صادرکننده می‌توانند پول خود را برگرداند و مجددا کالا تولید و خریداری کند، در بیاورند.

رییس اتاق بازرگانی ایران و ایتالیا عنوان می‌کند: بازار متشکل ارزی نمی‌تواند نیازی که امروز از طریق سامانه نیما برای بنگاه‌داران و بخش اقتصاد کشور تامین می‌شود، پوشش دهد، بنابراین کاملا استدلال درستی که سامانه نیما وجود داشته باشد.

پورفلاح متذکر می‌شود: در شرایطی که ما فقط می‌توانیم دارو و موادغذایی وارد کنیم، آن بازار می‌تواند نافع باشد و برای سایر نیازمندی‌ها باید از مکانیزم‌های دیگری مثل نیما باید استفاده کنیم.

نرخ جدیدی برای دلار می‌آید؟

نکته‌ای که در این میان مطرح است، این‌که آیا نرخ دیگری به نرخ‌های دیگر ارز اضافه می‌شود؟ پورفلاح در این خصوص تصریح می‌کند: کاملا درست است. در حقیقت یک نرخ دیگر به ارزهایمان اضافه می‌شود، ولی راه گریزی واقعا نیست. در حال حاضر به دلیل این‌که بازار متشکل ارزی راه نیفتاده، ما با وجود این‌که نیازمندی‌های کالاهای اساسی را هم امیدوار نیستیم به راحتی و سریع از این طریق تامین کنیم، نمی‌توانیم مکانیزم‌های دیگر را متوقف کنیم؛ به امید این‌که بازار متشکل ارزی بتواند تمام نیازمندی‌های ما را پوشش دهد.

رییس اتاق بازرگانی ایران و ایتالیا در پاسخ به این پرسش که به جای این‌که بازار متشکل ارزی راه بیفتد، نمی‌شد سامانه نیما را تقویت کرد؟ می‌گوید: می‌شد، ولی همان‌طور که گفتم، صادرکنندگان خیلی دل خوشی از نیما نداشتند و بعد هم نگرانی خود را اعلام می‌کردند که این سامانه می‌تواند مثل یک اتاق شیشه‌ای باشد که اطلاعات جمع‌آوری شود و کسانی که نمی‌خواهند به این شکل فعلا گشایشی در دادوستد انجام شود، می‌توانند به راحتی راه‌ها را ببندند و مویرگ‌ها را قطع کنند.

پورفلاح می‌افزاید: با وجود این توجیهی که ما داشتیم، به ما گفته شد که شما چه ضمانتی می‌دهید که اگر نیما را برداریم، نرخ دلار به صورت لجام‌گسیخته به سمت بالای ۲۰ هزار تومان نرود؟ واقعا این دغدغه‌ای بود که دولت داشت و فعلا به صورت کج‌دار و مریض عمل می‌کند.

وی تصریح می‌کند: نظر ما این بود که ارز را به عرضه و تقاضا بسپاریم و صادرکننده بتواند واردکننده را پیدا کند یا واردکننده بتواند صادرکننده را پیدا کند و ارز با نرخ توافقی منتقل شود و جایی رصد نشود، ولی دولت به دلیل این‌که نگران است اگر این حداقل کنترل برداشته شود، عرضه و تقاضا به تدریج نرخ ارز را بالا می‌کشد و در نهایت تاثیر خود را روی قیمت‌های تمام شده و نیز نیازمندی‌های مردم می‌گذارد.

رییس اتاق بازرگانی ایران و ایتالیا متذکر می‌شود: در حال حاضر واقعا هر تغییری در روش‌ها و سیستم‌ها رخ می‌دهد، تا جا بیفتد، خون‌ریزی‌های زیادی را در برخواهد داشت و مشکلات بسیاری را ایجاد می‌کند؛ به خصوص این‌که ما در جا انداختن یک سیستم کند هستیم. برخی مواقع می‌بینیم یک دستورالعملی در تهران به تعدادی از بانک‌ها دادند و اجرایی شده، ولی وقتی شما به یک شهر دیگر می‌روید، می‌گویند این دستورالعمل به ما نرسیده است. به نظر من یک سیستمی که به شکل ناقص راه افتاده را باید ادامه دهیم تا امیدوار باشیم به طور کلی این مشکل حل شود.

نرخ واقعی ارز را چطور می‌شود محاسبه کرد؟

پورفلاح در پاسخ به این پرسش که نرخ واقعی ارز را چطور می‌شود محاسبه کرد؟ می‌گوید: نرخ ارز به طور قطع ارتباط مستقیم با درآمدهای ارزی، تولید ناخالص داخلی، بهره‌وری و جایگاه کشور در فضای کسب‌وکار دارد. همچنین موضوع تحریم‌ها اثر دارد و این‌که ریسک سرمایه‌گذاری در چه رده‌ای است. نرخ ارز به پارامترهای بسیاری مرتبط است، ولی به طور مشخص برای ما بحث درآمدهای صادراتی به خصوص صادرات نفت و مواد پتروشیمی تاثیرگذاری بسیار بالاتری دارد. همچنین باید سوئیفت برقرار شود تا ما بتوانیم به بازارهای بین‌المللی وصل کنیم و در نهایت پولی از کانال‌های غیررسمی جابه‌جا نشود که ریسک خود را دارد و در نهایت قیمت‌ها را بالا می‌برد.

وی می‌افزاید: بر این اساس، پارامترهای بسیاری در نرخ ارز موثر است؛ به خصوص تعامل بین‌المللی که هم خریدار برای ما ایجاد می‌کند و هم خریدار ارز خود را به ما می‌دهد. به این ترتیب تولید ناخالص داخلی بالا می‌رود. اما الان که می‌بینید درآمدهای نفتی کم شده، تاثیر کاملا مستقیم روی نرخ ارز گذاشته است. بعد هم اگر قرار باشد صنایع ما دوباره فعال شوند، تقاضا برای ارز بیشتر خواهد شد، ولی به دلیل این‌که تقاضا در بخش مولد پایین آمده، توانستند ارز را مدیریت کنند و نرخ آن را در حدود ۱۳، ۱۴ هزار تومان کنترل کنند.

رییس اتاق بازرگانی ایران و ایتالیا تصریح می‌کند: امیدوارم با گشایش‌هایی که به نظر می‌آید در شرف انجام است، کم‌کم این دغدغه از بخش اقتصاد کشور برداشته شود.

پورفلاح در پاسخ به این پرسش که شما عنوان کردید که باید نرخ ارز را به عرضه و تقاضا سپرد، آیا در شرایط کنونی که بازار ارز تحت تاثیر دلالی و سفته‌بازی است، نرخ ارز را به این بازار بسپاریم؟ می‌گوید: همین الان هم تصور نکنید نیست، ولی اگر فضای آزادسازی اقتصاد وجود داشته باشد و عرضه و تقاضا حاکم شود، بازار به تعادل می‌رسد. خیلی‌ها معتقدند وقتی نظارت‌ها و مسایل امنیتی و کنترل‌ها برداشته شود، به تدریج نرخ‌ها تعادلی‌تر می‌شود.

وی خاطرنشان می‌کند: ما از تجربه سایر کشورها باید استفاده کنیم. وقتی امروز در کره‌جنوبی اقتصاد بازار حاکم است، هرگز پیش نیامده مردم برای خرید ارز از شب در صف بمانند. به تدریج ممکن است یک شوک وارد شود، اما بعدا موضوع عادی می‌شود.

نرخ دلار کاهش نمی‌یابد

در این میان تحلیلگران اقتصادی معتقدند نباید از بازار متشکل ارزی انتظار کاهش نرخ ارز را داشت. به گفته مرتضی ایمانی‌راد، کارشناس اقتصادی، بازار متشکل ارزی برای کاهش و یا افزایش نرخ ارز نیست. اگر این بازار درست کار کند، قیمت دلار از طریق مبادلات تسویه صرافان کشف می‌شود و دیگر لازم نیست در بازار ایران قیمت ارز از هرات و یا دبی گرفته شود. به عبارت دیگر، هدف این است که قیمت دلار در این بازار کشف شود، نه در خارج کشور. بنابراین بازار متشکل ارزی موجب کاهش نرخ دلار نمی‌شود، مگر این‌که بانک مرکزی بخواهد نرخ را با تزریق پول در این بازار کاهش دهد.

وی تصریح می‌کند: این بازار ارتباطی به بازار نقد، بازار سنا و بازار نیما ندارد. فعالان ارزی در این بازار صرافان رسمی، بانک‌ها و بانک مرکزی است و سفته‌بازان و عرضه‌کنندگان و تقاضاکنندگان ارز به جز سه عامل فوق نمی‌توانند وارد این بازار شوند. این بازار خود یک بازار متشکل و مستقل است و اگر درست کار کند، می‌تواند نرخ دلار را در اقتصاد داخلی تعیین کند. بنابراین اگر بانک مرکزی دخالت نکند، تشکیل این بازار لزوما موجب کاهش نرخ دلار نمی‌شود.

۲۲۶۲۲۵