به عنوان یک زیست‌شناس و علم‌ورز، اشکالاتی در نحوه اطلاع‌رسانی در خصوص این بیماری به نظرم آمده‌است. اشکالاتی که شاید به آسانی قابل حل باشند:
۱- عدم بیان شفاف طرح مقابله با بیماری Covid-۱۹ از طریق رسانه ملی: اگر به کنفرانس خبری روزانه کمیته مقابله با کرونا توجه کرده باشید، هر روز تنها اعدادی به اطلاع بینندگان رسانده می‌شود و اشاره‌های گنگی به «شیب» و «پیک» بیماری. بیننده با از لفظ روند صعودی شیب بیماری چه استنباطی کند؟ شمار مطلق بیماران، بهبودیافتگان، و هموطنانی که متأسفانه به سبب این بیماری از دنیا رفته‌اند چه تصویری از ریسک بیماری کووید-۱۹ در ذهن مخاطب ترسیم می‌کند؟ شکی نیست که این اعداد برای متخصصان اپیدمولوژی معنادار است اما بیننده‌ای که از زیست‌شناسی یا ریاضی سررشته‌ای ندارد چگونه باید بر اساس این گزارش روزانه ریسک ابتلا به ویروس کرونا را تخمین بزند؟ شاید بتوان بی‌تفاوتی بخشی از جامعه به توصیه‌های نهادهای مسئول را به تصور نادرست این افراد از چگونگی انتشار این بیماری نسبت داد.
اما راه‌حل چیست؟ یکی از تصاویری که خوشبختانه این روزها در شبکه‌های مجازی به اشتراک گذاشته می‌شود و باید بیشتر به استحضار عموم برسد نمودار زیر است:
این نمودار، که نسخه ابتدایی آن توسط دکتر سوزی وایلز، میکروبیولوژیستی از نیوزیلند پدید آورده شد، به خوبی علت توصیه بر دوری از تجمع و مسافرت را نشان می‌دهد: اگر مردم یک جامعه در برابر ویروس به هیچ توصیه‌ای عمل نکنند، تعداد بیماران چنان زیاد می‌شود که بخش درمان تاب پاسخ‌دهی را نخواهد داشت اما در صورت پیروی از توصیه‌های درمانی، به مرور افراد بیماری به بخش درمانی رجوع می‌کنند و بخش درمانی می‌تواند این میزان مراجع را تحمل کند. استفاده از نموداری همچون نمودار فوق و نمایش بصری روند گسترش بیماری می‌تواند بسیار بهتر از گزارش روزانه تعداد مطلق بیماران و صحبت از «شیب» و «پیک» به فهم عموم از وضعیت فعلی کمک کند. در عین حال چنین نموداری، مراحل برخورد با شیوع این بیماری را به اطلاع مردم می‌رساند؛ اطلاعات بیشتر و واضح در باب مراحل برخورد نهادهای مسئول با این بیماری یقیناً به آرامش بیشتری مردم می‌انجامد.
۲- تلاش افراد برای تخمین نرخ مرگ و میر در ایران: با چرخی مختصر در فضای مجازی، با شمار بسیار از افرادی که به ترویج می‌پردازند و یا تحصیلات دانشگاهی دارند اما ظاهراً در زیست‌شناسی سررشته ندارند روبرو می‌شوید که با عملیات جبری ساده قصد پیش‌بینی شمار مرگ و میر ناشی از کووید – ۱۹ در ایران را دارند. گرچه تصور می‌کنم نیت این افراد خیر باشد اما این رویکرد به جواب‌های بی‌معنی می‌انجامد و شاید حتی خواننده را دچار این سوءتفاهم کند که خطری از جانب این ویروس او را تهدید نمی‌کند. رایج‌ترین تخمین مرگ و میری که در رسانه ملی و شبکه‌های اجتماعی تکرار می‌شود، ۲ درصد است. اما این ۲ درصد از کجا آمده است؟ برای تخمین نسبت مرگ و میر در میان بیماران مبتلا کووید – ۱۹، باید تعداد کسانی که در اثر این بیماری از دنیا رفته‌اند را تقسیم بر تعداد کل مبتلایان به این بیماری کنیم. این کار به ظاهر آسان است اما در عمل بسیار دشوار، چراکه مخرج تقسیم عملاً مجهول است؛ چنین به نظر می‌رسد که بسیاری از افراد بدون هیچ نشانه‌ای به این بیماری مبتلا می‌شوند و به سبب عدم بروز علائم تحت آزمایش نیز قرار نمی‌گیرند.
باوجود این دشواری، پژوهش‌هایی در باب نسبت مرگ و میر ناشی از کووید – ۱۹ توسط پژوهشگران به انجام رسیده است. نسبت مرگ و میر به شمار بیماران کووید – ۱۹ در استان هوبِِی چین ۳.۵ درصد (این استان به مرکزیت ووهان محل اصلی شیوع ویروس بود)، در سایر نقاط چین ۰.۸ درصد، و در کشتی تفریحی دیاموند پرینس (که در سواحل ژاپن قرنطینه شده‌بود) برابر با ۰.۶ درصد است. با توجه مجهول بودن شمار کلی مبتلان و وضعیت کشتی تفریحی، محیطی بسته که افراد برای سالم و بیمار برای مدت طولانی در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند، شاید نسبت مرگ و میر واقعی بیماری کووید – ۱۹ به ۰.۶ درصد نزدیک‌تر باشد تا ۳.۵ درصد استان هوبِی (البته میانگین سنی کشتی نیز شاید در نسبت پائین‌تر مرگ و میر در آن دخیل بوده‌باشد چراکه از میان ۳۷۱۱ خدمه و مسافر، سن ۲۱۶۵ برابر با شصت سال یا کمتر بود). تنوع در نسبت مرگ و میر و وابستگی آن به سن و سابقه درمانی هر فرد، ضرب نسبت میانگین مرگ و میر در جمعیت یک شهر یا استان یا کشور برای پیش‌بینی مرگ و مرد را اساساً بی‌معنی می‌کند.
مسأله دیگر این است که این نسبت برای سنین مختلف متفاوت بوده و به هیچ‌وجه نشان از بی‌اهمیتی این بیماری ندارد. یکی از مهم‌ترین دشواری‌های شیوع این بیماری، حدود ۱۴ درصدی است که به بیماری شدید مبتلا می‌شوند و باید توسط بخش درمانی پرستاری شوند. درصد افراد نیازمند به پرستاری است که در صورت افزایش بیش از حد کمر بخش درمان را خواهد شکست. از این رو بهتر است بجای رواج میانگین نرخ مرگ و میر و جمع و تفریق بر اساس آن برای پیش‌بینی شیوع بیماری در ایران، در باب شمار بالای افرادی که در صورت شیوع گسترده بیماری نیازمند مراقبت بخش درمانی خواهند بود و ظرفیت محدود بخش درمانی اطلاع‌رسانی کنیم.
۳- اطلاع‌رسانی گنگ در باب شیوع بیماری: یکی از فواید فن‌آوری‌های تازه، اجازه به اشتراک‌گذاری داده‌ها در شبکه‌ها مجازی و در آن واحد است. در خصوص شیوع بیماری کووید – ۱۹، تارنمایی بدین منظور به راه افتاده است تا مردم را ازخطرهای احتمالی در باب شیوع این بیماری باخبر کند.
این سامانه، گرچه با هدفی والا طراحی‌شده اما به بدترین وجه ممکن اطلاعات را به نمایش می‌گذارد:
از این نمودار چه برداشتی می‌توان کرد؟ این روش تصویری، موسوم به ابر واژگان(Word cloud)، برای تبلیغات یا به اشتراک‌گذاردن مطالب فکاهی به کار می‌آید اما در مورد شیوع بیماری صرفاً اطلاعات مفید را پنهان می‌کند. با توجه مقیاس نسبی این نمودار، در شهر کوچکی با تعداد انگشت‌شماری مبتلا، نمودار بار دیگر محله‌ای را به پرخطری تهران نمایش می‌دهد! برای اطلاع‌رسانی در باب چنین موضوع مهمی، نمودار باید فهم داده‌ها را آسان‌تر کند نه آنکه پرسش‌های بیشتری در ذهن بیننده پدید آورد. احتمالا به همین دلیل است که سازمان بهداشت جهان به جای ابرهای از واژگان به نمودارهای میله‌ای متوسل می‌شود و اطلاعات ضروری را به شکلی واضح به نمایش می‌گذارد:
*پژوهشگر زیست‌شناسی تکاملی، پژوهشگاه دانش‌های بنیادی (IPM)
۲۳۵۲۳۷
