کوهستان آلتای، گورستان باقی مانده‌های موشک‌های فضایی!

کوهستان آلتای در آسیای مرکزی با قله‌های برفی، جنگل‌های انبوه سرو و دره‌هایی که پوشیده از دریاچه‌ها و کوه‌های یخ خیره‌کننده و مرتفع هستند، فراتر از حد تصور زیباست. چندین نژاد از اقوام بومی به‌صورت پراکنده در این منطقه زندگی می‌کنند که با نگهداری گله‌های گوسفند و بوفالو، پرورش زنبور و همچنین کاشت غلات و حبوبات زندگی ساکت و آرامی را در پیش گرفته‌اند. اما آرامش آن‌ها با افتادن خرده‌های موشک از آسمان بر منطقه‌شان مرتباً به هم می‌خورد.

روستاییانی که مشغول جمع‌کردن قراضه‌های یک فضاپیمای منفجر شده هستند. همچنین می‌بینیم که هزاران پروانه سفید در این منطقه بال می‌زنند. عکس از: جوناس بِندیکسن/مَگنوم [Jonas Bendiksen/Magnum]

منطقه آلتای دقیقا زیر مسیر پرواز بزرگ‌ترین و فعال‌ترین پایگاه فضایی جهان یعنی بایکونور در کشور قزاقستان قرار گرفته است. هر بار که یک موشک از این پایگاه پرتاب می‌شود، محفظه سوخت جدا شده، موشک‌های تقویت‌کننده خالی و دیگر قطعات و خرده‌های آن بر تپه‌های دورافتاده این منطقه می‌بارند و اهالی را ترسانده، خانه‌ها را ویران کرده و دام‌ها را می‌کشند. هرگاه خسارتی جدی به دارایی‌های اهالی منطقه وارد شود، معمولاً این آژانس فضایی روسی مبالغی را برای جبران به آن‌ها پرداخت می‌کند.

رسانه‌های روسی برآورد کرده‌اند که از زمان آغاز فعالیت این پایگاه فضایی در دهه 50 میلادی تاکنون بیش از 2500 تن قطعات موشکی از آن به زمین ریخته است. 24 ساعت پیش از هر پرتاب به ساکنان منطقه هشدار داده می‌شود تا به جای امنی پناه ببرند. بیشتر خرده‌ها درون یک باریکه مشخص از زمین که مستقیما زیر مسیر پرواز موشک است می‌افتند، اما فراوان پیش می‌آید که خرده‌های موشکی بیرون از این منطقه مشخص‌ شده هم بیفتند. در سال 2008 یک قطعه فلز 3 متری از موشکی بر روی یک دهکده افتاد و با فاصله‌ای خیلی کم دقیقا به کنار یک خانه برخورد کرد. البته خطا در پرتاب یا انفجار می‌تواند اثرات تخریبی بسیار جدی‌تری در بر داشته باشد. در سال 2011 یک موشک سایوز یو Soyuz-U که به مقصد ایستگاه فضایی بین‌المللی پرتاب شده بود در همان نخستین دقایق پرتاب با خطا مواجه شد و با محفظه‌های پر از سوخت خود بر زمین فروریخت. سپس به کوهستان آلتای برخورد کرده و منفجر شد و سبب خرد شدن شیشه پنجره تمام خانه‌ها تا صد کیلومتری شد.

این مطلب را هم بخوانید: واکنش معاون وزارت دفاع به خبر نصف شدن بودجه دفاعی

مسیر پرواز موشک‌هایی که از پایگاه فضایی بایکونور پرتاب می‌شوند.

در دوره حکومت اتحادیه جماهیر شوروی، دولت خود را به زحمت فراوانی می‌انداخت تا موشک‌های تقویت‌کننده را جمع‌آوری کند، زیرا می‌ترسید آن‌ها به دست آمریکایی‌ها بیفتند و اسرار مربوط به توانایی‌ها و قابلیت‌های موشک‌ها و برنامه فضایی‌شان فاش شود. اما پس از فروپاشی شوروی، این آژانس فضایی دیگر قطعات موشکی‌اش را جمع نکرد و این قطعات اکنون سرتاسر هزاران کیلومترمربع از دشت‌های قزاقستان و کوهستان آلتای پراکنده شده‌اند.

چند سال پس از جدایی قزاقستان از اتحادیه جماهیر شوروی، فعالیت اقتصادی تازه‌ای حول این زباله‌های فراموش‌ شده‌ی فضایی شکوفا شد: تجارت ضایعات فلزی. معامله‌گران ضایعات با ولع منتظر پرتاب موشک‌ها می‌مانند و سپس با دوربین دوچشمی افتادن خرده‌ها را در آسمان به‌دقت تماشا می‌کنند. سپس سوار بر خودروهای جیپ یا اسب‌هایشان خود را به محل سقوط می‌رسانند و با چراغ جوشکاری مشغول به کار می‌شوند. هرگونه مواد با ارزش مانند آلیاژهای تیتانیوم و آلومینیوم یا حتی سیم‌های مسی را از قراضه‌های موشک جدا می‌کنند. باقی‌مانده غیرقابل‌فروش و بی‌ارزش قطعات را نیز به روستایشان می‌برند و از آن‌ها سقف لانه مرغ، انبار، توالت و حتی سورتمه برای بازی کودکان می‌سازند.

خرده‌های یک موشک سایوز پرتاب شده که در یکی از دشت‌های منطقه افتاده است. عکس از: جوناس بندیکسِن Jonas Bendiksen/Magnum

اما این ضایعات و قراضه‌ها ایمن نیستند. سوخت‌های موشکی به‌ویژه یو‌دی‌اِم‌اِچ UDMH یا دی‌مِتیل هیدرازین نامتقارن، شدیدا سمی هستند و ممکن است تا حدود 10 درصد از سوخت محفظه‌های دورریخته شده که از موشک‌های در حال اوج‌گیری کنده می‌شوند هنوز در آن‌ها مانده باشد. هیدرازین به‌راحتی در آب حل می‌شود و این امر سبب می‌گردد تا سریع در خاک نفوذ کرده و آب‌های زیرزمینی را که برای نوشیدن و آبیاری استفاده می‌شوند آلوده کند. هیدرازین یک ماده سرطان‌زاست و به‌عنوان عامل افزایش سرطان و نقص تولد در منطقه آلتای شناخته شده است. پزشکان محقق بر این باورند که ترکیب‌های هیدرازین برای کبد و سیستم عصبی مرکزی انسان سمی هستند و می‌توانند بیماری‌های عصبی جدی و غیرقابل جبرانی ایجاد کنند.

این مطلب را هم بخوانید: فیلم | عضو شورای شهر در زندان تاید خورد!

مشکلات مربوط به محفظه‌های سوخت دورریخته تنها مختص روسیه نیستند. سایت‌های پرتاب موشک کشور چین نیز مانند پایگاه بایکونور به‌دور از اقیانوس ساخته شده‌اند و قطعات موشکی آن‌ها که حاوی سوخت استفاده‌ نشده هستند در نواحی دارای جمعیت انسانی سقوط می‌کنند. این مشکل برای سایت‌هایی که نزدیک اقیانوس قرار گرفته‌اند پیش نمی‌آید زیرا آن‌ها می‌توانند موشک‌های تقویت‌کننده‌شان را با آسیب و زیان‌باری نسبتا خفیف‌تری به درون دریا بیندازند.

در سال‌های اخیر گرایش‌ها به‌سوی آن دسته از محرک‌های موشکی غیر سمی و سازگار با محیط‌ زیست متمایل شده‌اند.کنترل و مدیریت این محرک‌ها آسان‌تر و ایمن‌تر است و برای نگه‌داری و انتقال آن‌ها به روند‌ها و زیرساخت‌های کمتری احتیاج است. بسیاری از آژانس‌های فضایی مانند ناسا و آژانس فضایی اروپا مدت‌هاست که فرایند کاهش استفاده از محرک‌های هیدرازینی را آغاز کرده و استفاده از آن را تنها به پرتاب موشک‌های کوچک محدود کرده‌اند. همچنین ناسا در حال توسعه‌ی یک جایگزین سبز و سازگار با محیط‌ زیست برای محرک‌های رایج است و کارکنان این آژانس فضایی امیدوارند بتوانند از آن در نسل بعدی وسایل پرتاب و فضاپیماهایشان استفاده کنند.