روزنامه ایران نوشت :تفاوت میان رمان با تاریخ؛ یا فیلم با مستند چیست؟ رمان محصول تخیل نویسنده است که ممکن است بخشی از مواد آن را از واقعیت عینی گرفته و با ارزش ها و مفاهیم ذهنی آمیخته باشد. ممکن است بعضی شخصیت ها و رویدادهایی در عالم واقع وجود داشته باشند اما ساخت و پرداخت آن نتیجه خیالات هنرمند است. تمامی اجزای داستان بینوایان ویکتور هوگو یا جنایت و مکافات داستایوفسکی لزوما اتفاق نیفتاده اند، بلکه تصویری است که نویسنده از یک مقطع تاریخی یا رفتار انسان در یک موقعیت فرضی ارائه می کند. خواننده نیز متوجه مرز تخیل و واقعیت است. در حالی که کتاب انقلاب فرانسه که یک بخش مهم از مجموعه تاریخ تمدن ویل دورانت است از نوع دیگری است و فرض است که دورانت می خواسته وقایع انقلاب فرانسه را همان طور که بوده ذکر کند. فیلم نیز شبیه رمان است. کارگردان با استفاده از تکنیک های سینمایی و سناریونویسی می کوشد که یک مضمون را در قالب یک روایت جذاب و پرکشش عرضه کند، حتی اگر بخش عمده آن واقعیت نداشته باشد.
یکی از بدترین کارهایی که می توان کرد، خلط مرز میان واقعیت و تخیل است. کتاب خواجه تاجدار ترجمه مرحوم ذبیح الله منصوری یکی از نمونه های این کار است که ممکن است خواننده گمان کند تاریخ می خواند در حالی که داستان آن محصول ذهن نویسنده است و در عالم واقع با چنین جزئیاتی روی نداده اند. نویسنده در اصل رمان نوشته است و از وقایع تاریخی نیز استفاده هایی کرده است. تقریبا خوانندگان مطلع از این تفاوت آگاه بودند. آرگو، بن افلک نیز از نمونه هایی است که مرز میان واقعیت و تخیل را در ذهن بیننده کم رنگ می کند و این زیانبار و فریب دهنده است و هدف سیاسی خود را پشت دروغی واقعیت نما پنهان می کند.
مجموعه تلویزیونی گاندو از این نظر بدترین نمونه است. نه فقط به دلیل نحوه چیدمان صحنه ها و… بلکه دلیل اصلی آن انتشار چنین مجموعه ای از صداوسیمای ایران است. شاید اگر چنین مجموعه ای از یک رسانه بی طرف و واقعی منتشر می شد، بیننده آن را مثل یک مجموعه تلویزیونی کمپانی های حرفه ای یا فیلم های هالیوودی می دید که قصد اصلی آن بیش از هر چیز دیگری سرگرم کردن بیننده است و پس از مدتی نیز به فراموشی سپرده می شد. مثل سریال «لاست» که فقط برای سرگرمی و تخلیه هیجانی دیده می شد و هیچ واقعیتی نداشت. ولی صداوسیمای ایران فاقد چنین مشخصه ای است و برداشتی که از هر برنامه آن می شود، معطوف به یک هدف سیاسی مشخص و کوبیدن همیشگی یک عده و حمایت دائمی عده دیگر است. این رسانه برای اهداف جناحی خود تقلا می کند که فیلم های تخیلی خود را به عنوان مستند و واقعیت تاریخی جا بزند. از این نظر اعتبار تاریخی و استنادپذیری خواجه تاجدار چندین برابر بیشتر از گاندو است. این کار مثل اقدام غیراخلاقی مطبوعات و رسانه هایی است که محتوای آگهی را که به خاطرش پول می گیرند، به جای گزارش واقعی و تولید بی طرفانه و متعهدانه منتشر می کنند و از ذکر عنوان گزارش تبلیغی پرهیز می کنند.
این تنها مشکل این گونه سریال های پخش شده از صداوسیما نیست. گاندو را چه فیلم بدانیم و چه مستند، از یک جهت دیگر نیز مورد نقد است: تبعیض، تبعیض و تبعیض. آیا برای کسی امکان دارد که فیلم یا مستندهای مشابهی را درباره موضوعات دیگر بسازد و از این تلویزیون پخش کند؟ آیا می توان نام ده ها جاسوس واقعی را که بدون سروصدا محاکمه و محکوم شده اند ذکر کرد و اجازه داد که درباره آنها فیلم یا مستند ساخته و پخش شود؟ یا حتی خبر آنها را گفت؟
اتفاقات دیگری که بسیار مهم تر نیز هستند در دستگاه هایی رخ داده که حتی صدایش را درنمی آورند، چه رسد به اینکه اجازه تولید فیلم یا مستند یا حتی نوشتن کتاب درباره آنها داده شود. این تبعیض که یک رسانه بتواند یکسویه علیه هر کس یا جناحی که نمی پسندد فیلم بسازد، از اصل چنین فیلم هایی بدتر است. چه این فیلم ها واقعیت داشته باشند چه غیرواقعی و ساختگی باشند. تبعیض، اعتبار هر پدیده از جمله رسانه های رسمی را نابود خواهد کرد که کرده است.
مشکل اینجاست که این افراد گمان می کنند از این طریق می توانند حقیقت را وارونه کرده و به خورد جامعه دهند، در حالی که حقیقت همیشه زیر ابرهای سانسور و تبعیض پنهان نخواهد ماند. روزی که دنیا روی ناخوشایندش را نشان دهد، تر و خشک را با خود می سوزاند. رفتار این گونه افراد مثل کسی است که داخل کشتی نشسته و در وسط امواج خروشان و خطرناک، اقدام به تخریب کشتی می کند تا بلکه صاحبان کشتی و مسافرانش را غرق و متضرر کند، غافل از اینکه خود و همفکرانش نیز در این کشتی ساکن هستند و چه بسا زودتر از دیگران غرق شوند. فقط کسی این کار را می کند که از کشتی دشمن در آن نزدیکی تضمین گرفته که پس از غرق شدن، قایق های نجات برای کمک به آنها می آیند. گاندوی واقعی اینجاست!
