سینماسینما، عزیزالله حاجی مشهدی

پرداختن به مسائل و مشکلات آبی کشور از سال‌ها پیش در قالب فیلم‌های مستند پرشماری، دست‌مایه بسیاری از مستندسازان نام‌آشنا بوده و نمایش نمونه‌های پرتنوعی از آثار تولیدشده با موضوع آب را در جشنواره‌های مختلف شاهد بوده‌ایم.

«تالان» – با معنای تاراج و چپاول و یغما – تازه‌ترین ساخته مستند محمدصادق دهقانی (فیلم‌ساز خراسان جنوبی) با ارائه تصاویری تلخ و تکان‌دهنده از روستاهای خالی از سکنه و آبادی‌هایی که مردمانش تنها به دلیل ادامه خشک‌سالی‌ها و نبود آب حتی برای شُرب و نوشیدن و نه برای کشت‌وکار، مجبور به کوچ و مهاجرت اجباری شده‌اند، مخاطب را با بحرانی جدی آشنا می‌کند، که با توجه به ابعاد گسترده چنین فاجعه‌ای، نتیجه‌ای جز گسترش دامنه مناطق حاشیه‌نشین در اطراف شهرهای بزرگ و بروز بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی و جُرم و جنایت در بر نداشته است.

فیلم با صداهای گنگ آدم‌های مختلف که در دالان‌های پرپیچ‌وخم و رازآلود یک کاریز قدیمی، رفته‌رفته اوج می‌گیرد، آغاز می‌شود و کمی بعد در نمایی باز، انبوه درختان خشکیده و زمین‌های ترک‌خورده در مقابل تماشاگر فیلم قد می‌کشند و دوربین مستندساز به گوشه و کنار برخی از آبادی‌های بی‌جنبده- از جمله کاخک – سرک می‌کشد و با نشان دادنِ درهای بسته و قفل‌های زنگ‌زده روی آن‌ها،

همراه با صدای باد، نخستین نشانه‌های دیداری و شنیداری از هول و هراس ناشی از بر باد رفتن روح زندگی را می‌توان به تماشا نشست. تصاویر تلخی که صد البته پیش از این‌ها نیز در مستندهایی چون «بندِ آب، بندِ خاک» (فرهاد ورهرام) و «روزگاری ‌هامون» (محمد احسانی) با این نمونه‌های تکان‌دهنده روبه‌رو شده بودیم.

فیلم «تالان» که همانند بسیاری از مستندها با تکیه بر تحقیق و پژوهشی جدی و پردامنه به سراغ طراحی یک کار مستند تاثیرگذار رفته است، می‌کوشد فراتر از شعار دادن‌های متعارف، با کمک گرفتن از برخی کارشناسان و آدم‌های آشنا با آمار و اطلاعات دقیق، به یکی از دلایل اصلی کاهش روزافزون سطح آب در سفره‌های زیرزمینی و آبخوان‌ها اشاره کند و از غارت منابع محدود آبی با عنوان «برداشت‌های غیرمجاز» پرده بردارد. در یک مقایسه ساده آماری درمی‌یابیم که درکشور مصر از حدود ۴۵ درصد از منابع آب‌های زیرزمینی استفاده می‌کنند، درحالی‌که در ایران این رقم به میانگین ۹۰ درصد می‌رسد و در خطه خراسان نیز هر ساله حدود ۱۳۰ درصد از همین منابع محدود آبی برداشت می‌شود، که نتیجه آن پیدایش فروچاله‌ها و شکاف‌های بسیار عمیق و گسترده در دل دشت‌های خشکیده و فاجعه تخلیه بیش از ۴۷ درصد از روستاهای خراسان جنوبی بوده است!

گفت‌وگوهایی گذرا و کوتاه، اما بسیار هشداردهنده با برخی از متخصصان و کارشناسان امور آب و هم‌چنین با برخی کشاورزان و حتی آدم‌های معمولی، نشان‌گر این واقعیت تلخ است که در دوره‌هایی از همین یک دهه گذشته، حتی در اوج خشک‌سالی‌ها و در دل دشت‌های ممنوعه، پروانه‌ها و مجوزهای حفر چاه‌های جدید صادر کرده‌اند و مثلا تنها در دشت بحران‌زده مشهد ۸۰۰ حلقه چاه حفرشده خیلی زود به رقم ۶۰۰۰ حلقه چاه افزایش یافته است! با ادامه چنین روندی در سایر دشت‌های خشکیده و تشنه خراسان، متولیان آب کشور که می‌دانستند حدود ۹۰ درصد از آب‌های مصرفی، در کار کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد، به عنوان چاره کار به تهیه و نصب شمارگر (کنتور)‌های هوشمند مبادرت کردند که در صورت برداشت غیرمجاز، به طور خودکار فرمان قطع آب را صادر می‌کرد.

پیامدهای دشوار و پیش‌بینی‌نشده بستن آب روی کشاورزان، در فیلم «تالان»، چه در قالب اعتراض‌های آرام و چه به شکل مخالفت‌های جدی و مقابله با مجریان احکام قلع و قمع دستگاه‌های حفاری چاه‌های آب یا موتورهای برداشت غیرمجاز آب، صحنه‌های رقت‌باری از درگیری ماموران و کشاورزان و ساکنان آبادی‌های کم‌آب و بی‌آب را به رخمان می‌کشد.

در برخی از صحنه‌های این فیلم مستند، به مدد نماهای متنوعی به شیوه «طراحی گرافیک حرکت» (Motion Graphics) برخی از گفته‌های علمی و فنی کارشناسان آبی به گونه‌ای مناسب به صورت گرافیک متحرک جان‌بخشی می‌شود و در صحنه‌هایی مثلا با ترکیب برخی تصاویر مثل درهم‌آمیزی تصویر ثابت تراکتور با پس‌زمینه گندم‌زار و… زیبایی‌های بصری مناسبی در فیلم ایجاد می‌شود.

جریمه کردن کشاورزان، بستن چاه‌های غیرمجاز و… بدون در نظر گرفتن راه‌کارهای مناسب جایگزین و اصلاح و لغو قوانین متناقض و متعارض، گرهی از کار فروبسته زندگی روستاییان باز نخواهد کرد و درنهایت به فرار و کوچ آنان ازآبادی‌ها و شهر و دیارشان منجر می‌شود و سوگنامه سفره‌های آبی ایران را رقم می‌زند.

پایان فیلم «تالان» با تکرار همان نماهای آغازین، از زیبایی و پرآبی قنات قصبه گناباد، به عنوان بزرگ‌ترین قنات قدیمی ایران، تصاویری زیبا ارائه می‌دهد و درمجموع، بی‌آن‌که به داوری بنشیند، در مقایسه با بسیاری از نمونه‌های آمیخته به شعار و سیاست‌زده و حافظ منافع این گروه یا آن گروه به‌ظاهر دلسوز محیط زیست و مخالفان سرسخت سدسازی و… تنها از قواعد درست و متعارف مستندسازی پیروی می‌کند و به مستندی هشداردهنده و تامل‌برانگیز بدل می‌شود.

منبع: ماهنامه هنروتجربه