در روز ۲۷ خرداد مطابق با ۱۷ جون که روز جهانی مقابله با بیابان‌زایی است، ده‌ها تن از کارشناسان و کنشگران محیط زیست در یک نامه‌ی بسیار محترمانه از آقای روحانی خواستند که لقب «محیط زیستی‌ترین دولت» را که ایشان به دولت خودش داده بود، پس بگیرد. واقعیت این است که در این دولت، شخصیت «واعظ غیرمتعظ» به عیان‌ترین شکلی در عرصه‌ی محیط زیست خودنمایی کرد. در دولت اولِ آقای روحانی، البته حرف‌های بسیار قشنگی زده شد و چند اقدام هم صورت گرفت که شاید چشمگیرترین و پربودجه‌ترین این اقدام‌ها، راه‌اندازی «ستاد احیای دریاچه‌ی ارومیه» بود.
از دیگر کارهای در خور اعتنای دولت نخستِ آقای روحانی می‌توان به حذف «بنزین پتروشیمی» که بسیار آلوده‌کننده بود، و متوقف کردن ساخت چند سد اشاره کرد. اما غم‌انگیز این که همین کارها هم در گذر زمان، بدل به نمونه‌های عبرت‌انگیزی شد که با یادآوری آن‌ها باید سری به افسوس تکان داد که: «چه فکر می‌کردیم و چه شد!» در این سه مورد اقدام مثبت دولت، نتیجه آن چیزی نشد که مورد انتظار بود؛ توسعه دادن بزرگراه‌ها و ترغیب مردم به خرید قسطی خودرو در کنار تعطیل کردن خط تولید اتوبوس شهرها را همچنان درگیر آلودگی هوا نگاه داشت، دادن مجوز ساخت سد (حتی در جنگل‌های شمال) نشان داد که سیاست سدسازی بلاتغییر مانده، و بهبود نیافتن وضع دریاچه‌ی اورمیه(۱) نشان داد که کار ستاد تا حد زیادی هدر دادن بودجه‌ها بوده است. در این زمینه، و برای نمونه، به کارنامه‌ی ستاد احیای دریاچه‌ی اورمیه نگاهی می‌افکنیم. مدیر اجرایی این ستاد (که بی هیچ پیشینه‌ی محیط زیستی، رییس سازمان حفاظت محیط زیست هم شده است) و دیگر دست اندر کاران ستاد مدعی هستند که دریاچه را از مرگ نجات داده‌اند. در این زمینه بد نیست که به مستندات تارنمای خود ستاد و اطلاعاتی که در سازمان‌های آب (وابسته به وزارت نیرو) موجود است، مراجعه کنیم.
ستاد احیای دریاچه‌ی اورمیه در مهر ماه سال ۹۲ شکل گرفته است؛ رییس ستاد، جهانگیری (معاون اول رییس جمهور)، و مجری آن عیسی کلانتری است. با دقت در جدول موجود در تارنمای شرکت سهامی آب منطقه‌ای آذربایجان غربی(۲) درمی‌یابیم که پایین آمدن تراز دریاچه از ارتفاع اکولوژیک خودش (۷۴/۱۲۷۴ متر از سطح دریا) از سال ۱۳۸۰ آغاز شده و روند کاهش ارتفاع به‌صورت پیوسته ادامه یافته است؛ به گونه‌ای که در هیچ یک از سال‌های پس از ۱۳۸۰ دریاچه به تراز اکولوژیک خود نرسیده است. در مدت هفت سال فعالیت ستاد هم (که زمان کمی نیست) با وجود صرف مبلغی عظیم (در حدود هفت هزار میلیارد تومان تا ابتدای سال ۹۸)(۳) این روند ادامه داشته است. آن‌چه که در خور توجه است، این که با نگاه به نوسان‌های سطح آب دریاچه در سال‌های ۹۲ تا ۹۸ درمی‌یابیم فعالیت ستاد به احتمال زیاد، نقشی در بالا آمدن سطح آب نداشته است. در واقع، در همه‌ی هفت سال فعالیت ستاد، با آن که در چهار سال میزان بارندگی‌ها بیش از میانگین درازمدت بوده، تراز دریاچه (به جز ۹۸ که بارندگی‌های استثنایی داشته‌ایم) از تراز سال‌های ۹۰ و ۹۱ هم پایین‌تر بوده است و همچنان یک همبستگی مشخصی بین کم و زیاد شدن بارندگی‌های سالانه و تراز آب به چشم می‌خورد که خود نشانگر بی‌اثر یا بسیار کم‌اثر بودن اقدام‌های سازه‌ای ستاد است. در هفت سال گذشته، فقط در سال آبی ۹۵ – ۹۴ سطح آب دریاچه بالا رفته (۵۵ سانتی‌متر) که مشخص است نتیجه‌ی بارندگی‌های بالاتر از میانگین همان سال آبی (۴۰۰ میلی‌متر) و سال ۹۴ – ۹۳ (۳۹۱ میلی‌متر) بوده است. توضیح این که میانگین بارندگی پنجاه ساله‌ی حوضه‌ی اورمیه، ۳۴۰ میلی‌متر است. در سال آبیِ ۹۶ – ۹۵ که بارندگی کمتر می‌شود (۲۷۷ میلی‌متر) سطح آب ۱۹ سانتی‌متر پایین می‌آید، و در سال ۹۷ -۹۶ که باز بارندگی‌ها از میانگین بالاتر می‌رود (۴۰۹ میلی‌متر) افت تراز کاهش می‌یابد (۱۲ سانتی‌متر کاهش نسبت به سال پیش از آن) و سرانجام به خاطر بارندگی‌های سنگین و کم‌سابقه‌ی اسفند ۹۷ و فروردین ۹۸، تراز دریاچه با ۱۱۰ سانتی‌متر بالا رفتن، در ۲۷ خرداد به ۸۵/۱۲۷۰ متر می‌رسد که هنوز حدود چهار متر از تراز اکولوژیک پایین‌تر است و حجم آب دریاچه هم حدود یک پنجم تا یک چهارم آن چیزی است که در دهه‌های شصت و هفتاد بوده است.
ستاد احیای دریاچه، در مطلبی با عنوان «آیا تنها بارندگی های اخیر موجب بهبود حال دریاچه‌ی ارومیه شده؟»(۴) نوشته که برخلاف ادعای منتقدان، فقط بارندگی‌های اخیر نبوده که موجب بالا آمدن سطح آب دریاچه شده، و کارهایی مانند «مسیرگشایی رودخانه‌های منتهی به دریاچه» هم در این امر مؤثر بوده است. برای اثبات این نظر، نویسنده‌ی یادداشت اشاره کرده که: «در سال آبی ۹۶-۱۳۹۵ و پس از آغاز اقدامات ستاد احیای دریاچه‌ی ارومیه در حالی که در این سال آبی میزان بارش به مراتب از دو سال یاد شده پایین‌تر بود (۲۷۷ میلی‌متر و ۶۴ میلی‌متر کمتر از میزان متوسط بارش ۵۰ ساله) می‌بینیم که عدد افتِ تراز دریاچه ۱۳۰ میلی‌متر بوده که به مراتب کمتر از دو سال قبل از اقدامات ستاد احیای دریاچه‌ی ارومیه بوده است. این نشان از تاثیرگذار بودن اقدامات ستاد احیای دریاچه‌ی ارومیه در جهت هدایت رواناب‌ها به بستر دریاچه بوده است.» خود این نوشته حاکی از آن است که در سال‌های فعالیت ستاد هم سطح آب دریاچه رو به تنزل بوده، اما دست‌اندرکاران ستاد به خود می‌بالند که این افت تراز «به مراتب» [؟!] کمتر از سال‌های قبل بوده است.
در نامه‌ی سرگشاده‌ی کارشناسان و کنشگران محیط زیست، با تیتر «عنوان محیط زیستی‌ترین دولت را پس بگیرید»(۵) به چندین مورد از قصورها و تخلف‌های محیط زیستی دولت اشاره شده که به آن فهرست می‌توان چندین مورد دیگر را هم افزود. از این‌رو لازم نیست که در این‌جا به چنان موردهایی بپردازیم، فقط در مقام یک دوستدار محیط زیست که بیش از چهل سال با طبیعت ایران انس داشته و گرایش‌های سازمان حفاظت محیط زیست را رصد کرده، اشاره می‌کنم که هیچ دوره‌ای را به یاد ندارم که این سازمان، با چنین جدیتی آموزه‌ها و مقررات محیط زیستی را زیر پا گذاشته باشد… .
* کارشناس محیط زیست
پی‌نوشت
۱) بهتر است به‌جای واژه‌ی ارومیه، بگوییم «اورمیه» که همان تلفظ محلی و تاریخی این نام است.
۲) «اطلاع‌رسانی از وضعیت دریاچه‌ی ارومیه»، شرکت سهامی آب منطقه‌ای آذربایجان غربی
۳) بنا به گفته‌ی عیسی کلانتری در یازدهمین جلسه‌ی کارگروه احیای دریاچه، تسنیم، ۱۷/۲/۱۳۹۸
۴) تارنمای ستاد احیای دریاچه‌ی ارومیه، ۲۲/۲/۱۳۹۸
۵) تسنیم، ۲۷/۳/۱۳۹۸
۲۳۵۲۳۵
