آن هم در شرایطی که به فاصله کمی از اعلام رسمی وجود ویروس کرونا در کشور، کمیته درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر تصمیم گرفت طرح جمع آوری معتادان متجاهر را متوقف کند. آن هم به دلیل اینکه معتادان در برابر ویروس کرونا بسیار آسیب پذیر هستند. حال سئوال این است آیا ویروس کرونا در کشور کنترل شده که دیگر برای معتادان بی خانمان خطر ندارد؟ مگر نگفتند که این گروه در برابر بیماری کووید ۱۹ بسیار آسیب پذیر هستند؟
می گویند، جای هیچ نگرانی نیست، مراقب هستند، پروتکلی تدوین کرده اند که بر اساس آن معتادان را جمع آوری می کنند، از آنها تست می گیرند، قرنطینه شان می کنند و سپس به مراکز ماده ۱۶ منتقل می کنند. اما تجربه ثابت کرده که آنچه در پروتکل ها نوشته می شود یک چیز است و آنچه در عمل اجرا می شود چیز دیگر. جای دوری هم نرویم، مثال بسیار ساده اش همین پروتکل نگهداری معتادان در مراکز ماده ۱۶، قبل از کرونا است. آنچه سالهاست می گویند دارند اجرایش می کنند اما واقعا آنچه در عمل اتفاق می افتد، چقدر شبیه به چیزیست که در پروتکل نوشته شده است!
حالا به فرض محال می گوییم حرف شان درست است. این فیلترها درست کار می کنند و هیچ بیماری از این طریق وارد اردوگاه های ماده ۱۶نمی شود اما چه تضمینی وجود دارد بعد از ورود افراد به مراکز همه گیری اتفاق نیفتد؟ متاسفانه ویروس کرونا به فرموده مسئولان رفتار نمی کند و همان طوری که با وجود همه مراقبت هایی که انجام می شود در مراکز نگهداری جمعی چه در ایران و چه در جهان، وارد شده، به اردوگاه های نگهداری معتادان بی خانمان هم می تواند وارد شود.
به بهانه دفاع از حقوق اکثریت می توان حقوق اقلیت را زیر پا گذاشت؟
اما چرا مسئولان چنین ریسکی را می پذیرند و دستور جمع آوری معتادان متجاهر صادر می شود؟ طرفداران اجرای این طرح می گویند که معتادان کارتن خواب در شهر پراکنده شده اند و ممکن است ناقل این ویروس باشند و باعث انتقال آن به شهروندان شوند. آنها خود را حافظ منافع مردم می دانند. فکر می کنم بد نباشد از آنها سئوال کنیم که آیا به بهانه دفاع از حقوق اکثریت می توان حقوق اقلیت را زیر پا گذاشت؟
طرفداران این طرح ممکن است پاسخ دهند مگر سفر کردن و آزادی تردد از حقوق اولیه شهروندان نیست، در چنین شرایطی دولت حداقل در یک دوره زمانی مردم را از این حق محروم کرد. شرایط بحرانی است و نمی توان همه جوانب را سنجید. در پاسخ به آنها می توان گفت دولت تردد را ممنوع کرد و از شهروندان خواست که در خانه هایشان بمانند تا به ویروس کرونا آلوده نشوند و کسی را هم آلوده نکنند. به عبارت دیگر این سخت گیری ها با هدف تامین سلامت شهروندان صورت گرفت. اما دستور به جمع آوری معتادان بی خانمان آن هم در شرایطی که نگهداری آنها در اردوگاه های جمعی به معنای در معرض خطر قرار دادن آنهاست، چیز دیگری می شود. اینجا معتادان به مثابه شهروندان درجه دو تلقی می شوند که برای حفظ سلامت شهروندان درجه یک قربانی خواهند شد. قوه قضاییه با هدف کاهش آسیب ویروس کرونا در زندان ها به بیش از صد هزار زندانی مرخصی داد اما حتی معتادان بی خانمان از چنین حقی هم برخوردار نشدند.
همیشه بهانه ای برای جمع آوری معتادان متجاهر وجود دارد
می گویند این حرف ها روشنفکر بازی است! ویروس کرونا خطرناک است، مسری است. نمی توان معتادان را همین طور در شهر رها کرد. بیماری را در شهر منتشر می کنند. باید به آنها بگوییم، همیشه بهانه ای برای جمع آوری معتادان متجاهر وجود دارد. امروز بهانه کرونا است، دیروز هم می گفتید معتادان کارتن خواب آسایش و آرامش شهروندان را بر هم زده اند، چهره شهر را خراب کرده اند. آلوده به ویروس اچ آی وی هستند، هپاتیت دارند، بیماری های مسری دارند. شهر را ناامن کرده اند، دزدی می کنند. پس همیشه دلیلی برای جمع آوری آنها تراشیده اید.
سالهاست با بهانه های مختلف معتادان بی خانمان را جمع آوری می کنند و برای درمان اجباری به مراکز ماده ۱۶ می برند. مراکزی که البته کارکردش قطعا درمانی نیست. این مراکز چیزی هستند شبیه به زندان که به گفته عباس دیلمی زاده، مدیر عامل جمعیت خیریه تولد دوباره ساکنانش حتی حقوق یک زندانی را هم ندارند. حالا به خاطر کرونا مدت زمان نگهداری معتادان را هم در این مراکز به یک سال افزایش داده اند. این در حالی است که کارشناسان اعتیاد می گویند، نگهداری اجباری معتادان بی فایده است. بگذارید شاهدی بر این ادعا بیاورم. دکتر مجید رضازاده، معاون توسعه پیشگیری سازمان بهزیستی کشور چندی پیش در گفت و گو با یکی از رسانه ها به بی اثری افزایش مدت نگهداری در مراکز ماده ۱۶ تاکید کرد و گفت: «هرچند که به اثربخشی استمرار درمان در منابع علمی اشاره‌شده و گفته‌شده است که بعد از ۶ ماه درمان اعتیاد، نشانه‌های درمانی تازه در فرد ظاهر می‌شود و ادامه این فرایند تا یک سال، این احتمال را بیشتر می‌کند که فرد در درمان باقی بماند و درمان در او نهادینه شود اما آنچه در منابع علمی مدنظر است با آنچه در مراکز درمان اجباری اتفاق می‌افتد همخوانی ندارد.»
درمان اجباری بی اثر است حتی اگر مدت درمان صد سال باشد
در مراکز درمان اجباری ابتدا معتادان را برای یک ماه نگهداری می‌کردند اما متوجه شدند بی‌اثر است و فرد بلافاصله بعد از خروج از مرکز دوباره سراغ مصرف مواد می‌رود، بنابراین فکر کردند که احتمالاً اشکال در این است که مدت‌زمان درمانی کوتاه است، گفتند سه ماه نگهداری کنیم، درمان می‌شوند و بازهم درمان نشدند. گفتند شش ماهش می‌کنیم، مشکل حل می‌شود اما بازهم به نتیجه مطلوب نرسیدند. حالا می‌خواهند بیماران را یک سال نگه‌دارند شاید جواب بدهد که این مدت نگهداری هم فایده‌ای ندارد. به گفته رضازاده اشکال در اینجاست که فرد را نه با میل و اراده‌اش بلکه با زور و اجبار به این مراکز می‌آورند. فرد هیچ تمایلی به تغییر رفتار ندارد و انگار در زندان گرفتار شده است. این در حالی است که درمان زمانی جواب می‌دهد که تغییر رفتار با خواست و اراده فرد صورت بگیرد اما در این مراکز اراده فرد سرکوب می‌شود و اختیار از او سلب می‌شد؛ بنابراین حتی اگر او را صدسال هم در مرکز اجباری نگه‌دارند به‌محض اینکه از آنجا خارج شود شروع به مصرف می‌کند.
بنابراین نگهداری معتادان در این مراکز نه تنها ممکن است سلامت شان را به خطر بیندازد بلکه برایشان جنبه درمانی هم ندارد. پس چرا باز طرح های جمع آوری باید اجرایی شود؟ می گویند، بیایید منطقی باشیم، نمی توانیم ۱۳ میلیون جمعیت تهران را فدای، ۱۲ هزار معتاد متجاهر کنیم. می گویند در شرایط فعلی بهترین راهکار، اجرای طرح های جمع آوری است. باید به آنها بگوییم، جمع آوری قطعا بهترین راهکار نیست اما حتما ساده ترین، در دسترس ترین و آشناترین راهکار برای مسئولان هست. راهکاری که اگر چشم انداز میان مدت یا طولانی مدت داشته باشیم، حتی شهروندان درجه یک که آن قدر سنگ شان را به سینه می زنند هم از آن نفعی نمی برند.
تقویت برنامه های کاهش آسیب می تواند راه حل مساله باشد
پس چه باید کرد؟ به نظر می رسد پاسخ را باید در ارائه خدمات کاهش آسیب جستجو کنیم. راهکاری که امتحانش را پس داده و بر اساس منابع علمی اثربخشی اش تایید شده است. و اتفاقا شیوع ویروس کرونا می تواند این فرصت را فراهم کند که برنامه های کاهش آسیب به دوران طلایی اش بازگردد. اما چطور؟ بعد از شیوع کرونا در کشور و زمانی که طرح های جمع آوری معتادان کارتن خواب متوقف شد، برنامه های کاهش آسیب که مدتها بود مورد بی مهری قرار گرفته بود، دوباره مورد توجه قرار گرفت زیرا از این ظرفیت می شد برای خدمات رسانی به بی خانمان ها برای جلوگیری از ابتلا به بیماری کووید ۱۹ استفاده کرد. بنابراین سازمان های مردم نهاد برای ارائه خدمات در قالب برنامه های کاهش آسیب تجهیز شدند و سازمان بهزیستی، ستاد مبارزه با مواد مخدر و دیگر دستگاه های مرتبط بودجه هایی هم برای این کار در نظر گرفتند. شهرداری، ظرفیت گرمخانه هایش را افزایش داد. تعاملی بین سازمان بهزیستی و سازمان های مردم نهاد شکل گرفت و به بررسی مشکلاتی که بر سر راه خدمات رسانی به کارتن خواب ها وجود داشت، پرداختند تا راه حل هایی پیدا کنند. گشت های سیار خدمات کاهش آسیب فعال شدند و خدمات رسانی هایشان را افزایش دادند.
بر اساس آنچه مسئولان دستگاه های مرتبط یعنی شهرداری، بهزیستی و سازمان های مردم نهاد گزارش می کنند، از زمان گسترش ویروس کرونا، تعداد مراجعات به مراکز کاهش آسیب یعنی گرمخانه ها، شلترها و دی آی سی ها افزایش چشمگیری پیدا کرده به طوری که حتی از زمان پیک زمستان نیز افراد بیشتری به این مراکز مراجعه کرده اند. به عنوان مثال سید مالک حسینی، سرپرست سازمان رفاه، خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران از افزایش صد در صدی مراجعه به گرمخانه ها و جذب بیش از هشت هزار و ۵۰۰ بی خانمان توسط گشت‌های فوریت‌های اجتماعی شهرداری تهران در فروردین ماه خبر داده و همچنین گفته است که در حال حاضر فقط بیش از دو هزار و ۳۰۰ نفر روزانه به گرمخانه ها مراجعه می کنند. این آمار حکایت از آن دارد که ویروس کرونا، اگر چه یک تهدید است اما فرصتی را ایجاد کرده که معتادان بی خانمان سخت در دسترس که شاید هرگز به مراکز کاهش آسیب مراجعه نکرده بودند، پایشان به این مراکز باز شود و حضور در این مراکز را تجربه کنند. از خدمات این مراکز استفاده کنند، ماسک، دستکش و مواد ضدعفونی کننده دریافت کنند. از غذای گرم و امکانات بهداشتی بهره ببرند. نحوه مراقبت از خود در برابر ویروس کرونا را آموزش ببینند. از خطرات هم مصرفی و تزریق مشترک آگاه شوند. پیام های بهداشتی دریافت کنند و از همه مهم تر امکان گفت و گو با این افراد فراهم شود. اما با اجرای دوباره طرح جمع آوری معتادان بی خانمان، دوباره خدمات کاهش آسیب به نفع سیاست های مقابله ای کنار زده شد. باز هم راه حل های کوتاه مدت و مقطعی که آسیب ها را پنهان می کند و این تصور را ایجاد می کند، مشکلات مدیریت شده است جای خود را به راهکارهای اصولی و البته دیربازده داد. باز هم دستگیری کارتن خوابها جایگزین گفت و گو و خدمات رسانی به آنها شد.کرونا شرایط را برای اقشار در معرض آسیب سخت تر کرده است بنابر این احتمال اینکه در ماه ها و سال های آینده بر تعداد معتادان کشور افزوده شود، وجود دارد. بر اساس پیش بینی دکتر هومان نارنجی ها، کارشناس اعتیاد، در سایه همه‌گیری کرونا شاخص‌های سلامت (آمار و عملکرد حوزه‌های درمان اعتیاد)، فرهنگی (حجم مداخلات پیشگیرانه) و اجتماعی (دسترسی به مواد، مشکلات اقتصادی و استرس‌های محیطی) از افزایش شیوع اعتیاد طی ماه‌های اخیر حکایت می‌کنند. اگر به این وضعیت معتادانی که یک سال در مراکز ترک اعتیاد به صورت اجباری و بدون میل و رغبت نگهداری شده اند و پس از ترخیص دوباره به خیابان ها خواهند آمد و چه بسا به خاطر تجربه ناخوشایندی که در حبس یک ساله شان داشته اند، فرایند درمانی شان سخت تر شده را هم اضافه کنیم، آن وقت متوجه می شویم که سیاست گذاری های غلط در حوزه اعتیاد چه عواقبی را به دنبال خواهد داشت.
کرونا بالاخره یک روز می‌رود، آن وقت تصمیم‌گیران می‌مانند. مشکلاتی که پیچیده‌تر شده و معتادان بی‌خانمانی که حق‌شان ضایع شده است. ساده‌ترین و دم دستی‌ترین راهکار: برگشتن به خانه اول و شروع دوباره چرخه دستگیری‌ها!
*خبرنگار حوزه اعتیاد
۲۳۵۲۳۲
