سینماسینما، رویا فتح‌اله‌زاده
فیلم مستند «در جست‌وجوی فریده» داستان گم شدن و پیدا شدن است. داستانی مستند از زندگی دختری که در کودکی رها شده و اکنون در آستانه ۴۰ سالگی می‌خواهد خود واقعی‌اش را بیابد. در یک سو فریده است که در کشور هلند به عنوان فرزندخوانده خانواده کونینگ (Koning) روزگار می‌گذراند و در سوی دیگر، چند خانواده در شهر مشهد که در جست‌وجوی دختر کوچکی هستند که به دلایل گوناگون یک روز در حرم امام رضا(ع) رها و سپس به شیرخوارگاه شهر منتقل شده است. اکنون فریده از خود می‌پرسد که او کیست؟ چرا خانواده‌‌ای که در آن متولد شده، او را نخواسته است؟ او برای یافتن پاسخ سوال‌هایش از راه دور همه کسانی را که در گم شدن او مقصر بودند، بخشیده است تا فقط بداند کیست؟
پرسیدن این سوال که من چه کسی هستم؟ ربط مستقیمی با مفهوم هویت دارد. هویت در معنایی کلی، شناسه‌ای است که فرد یا گروهی از افراد بر مبنای آن خود را تعریف می‌کنند و از دیگران متمایز می‌سازند. نظریه‌پردازان جامعه‌شناسی در دوران معاصر هویت را حاصل کنش متقابل میان افراد جامعه و امری پویا قلمداد می‌کنند. هربرت مید (Georg Herbert Mead) هویت یا خود را حاصل رابطه‌ای دوسویه میان «I» یا ذهن انسان در نماد فردی‌اش و «Me» یا منِ اجتماعی معرفی می‌کند. تصویری که فرد از خود می‌سازد و احساسی که نسبت به خود می‌یابد، بازتاب نگرشی است که دیگران از او دارند. نگرش‌های جامعه «من اجتماعی» را می‌سازد و سپس شخص به عنوان یک «من در نماد فردی‌اش» نسبت به این من اجتماعی واکنش نشان می‌دهد (رک کوزر، ۱۳۸۳: ۴۵۰-۴۴۹). آنتونی گیدنز (Anthony Giddens) انگاره جدید هویت را ناشی از شرایط مدرنیته می‌داند. به باور او هویت در جامعه مدرن به امری پروژه‌ای و زندگی‌نامه‌ای تبدیل شده است که با جزئیات زندگی روزمره افراد پیوند یافته است. هویت هر فرد نیز در جریان زندگی روزمره و به طور مداوم دستخوش تغییر می‌شود و ناپایدار است. بنابراین هویت هر شخص لزوما ذاتی آن شخص نیست. هویت نقشی نیست که از سوی جامعه به شخص تفویض شود، بلکه فرایند معناسازی است که طی زندگی روزمره و مکانیسم‌های آن ساخته می‌شود و هرگز ثابت نیست، بلکه در حال تطور و تحول است (الطایی، ۱۳۸۲: ۳۹). در مستند «در جست‌وجوی فریده» نیز فریده به دنبال یافتن هویت خود است. بنابراین هویت در رابطه با کاراکتر او امری ثابت تعریف نمی‌شود. هویت فریده در فرایند کنش او با دیگران و در پروسه کنکاش‌های بیشتر او پویا و در حال تحول است. به بیانی دیگر، در مسیر کشفِ روایت‌هایی که دیگران درباره او ارائه می‌دهند، خویشتن و هویت او بازتعریف می‌شود. این ناپایداری هویت واقعی و کامل فریده برای فریده، عوامل فیلم مستند و مخاطبان فیلم همواره ناپایدار است. آن‌ها در سکانس‌های گوناگون فریده رهاشده را در نام و شرایط خانوادگی ویژه‌ای بازمی‌شناسند. نکته دارای اهمیت در فیلم رهابودگی فریده در رویارویی با خانواده‌های مشهدی است. او در دیدار با هر خانواده خودش را متعلق به آن‌ها قلمداد می‌کند و بدین ترتیب نشان می‌دهد که هویت او شکل‌نگرفته و یک‌پارچه و یک‌دست نیست. او هرجا می‌رود، خود را جزئی از آن خرده‌فرهنگ تصور می‌کند و به دنبال قطعه گم‌شده‌ای از خویشتن است تا به آرامش برسد. انگیزه و اشتیاق فریده برای بازیابی هویت گم‌شده‌اش زمانی که به ناکامی در یافتن خانواده‌اش می‌انجامد، سرانجام در حس پیوند با وطنش ایران به سرمنزل می‌رسد. بنابراین او در راه یافتن هویت فردی‌اش به اصل و ریشه و به هویت جمعی خود می‌پیوندد و از این سرانجام احساس رضایت دارد. سکانس‌های پایانی فیلم و مونولوگ فریده نیز نمایان‌گر همین جست‌وجوگری او برای پیدا کردن بخشی از خویشتنش است. او می‌گوید: «احساس می‌کنم با سفرم به ایران بخشی از قلبم به من برگردونده شده. حالا می‌دونم از کجا اومدم. می‌دونم ایرانی‌ها چه‌جوری رفتار می‌کنند و شباهت‌های خودم با اون‌ها رو تشخیص می‌دم… من فریده رو توی خودم پیدا کردم.» بر همین اساس فیلم بیش از هر چیز داستان کاراکتری است که می‌خواهد خودش را بیابد و تکه‌ای گم‌شده از هویتش را بشناسد و به خود بازگرداند.
سرانجام می‌توان گفت که مستند «در جست‌وجوی فریده» با بهره‌گیری از سوژه‌ای جست‌وجوگر، مشتاق و امیدوار، خاصیت دراماتیک گم شدن یک کاراکتر یا یک هویت گم‌شده را به شیوه‌ای گیرا و هوشیارانه به نمایش درآورده است. ضمن این‌که نمایش فرهنگ و آداب و رسوم مردم ایران به فیلم اصالت و جذابیت بیشتری بخشیده است .
منابع
الطایی، علی(۱۳۸۲)، بحران هویت قومی در ایران، تهران: شادگان
کوزر، لیوئیس(۱۳۸۳)، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: علمی
منبع: ماهنامه هنروتجربه
